Uticaj rimokatolicke i protestantske teologije na pravoslavno bogoslovlje, narocito u poslednja dva veka, preti da promeni, kako tumacenje istina Hriscanske vere, tako i poimanje samog Hriscanstva. Moralisticki pristup spasenju coveka koji neminovno uslovljava i pojavu individualizma u nacinu zivota, kao i juridickog bogoslovlja, sto je tipicno za zapadno Hriscanstvo, zeli da obezvredi ne samo svetootacki pristup spasenju coveka i sveta, vec i sam nacin zivota ljudi, a posebno postojanje hriscanstva kao Crkve.

Naglasena individualnost kao hriscanski nacin zivota, koja je produkt moralistickog i juridickog odnosa coveka prema Bogu i svetu kao i prisutnost sekularizama u okviru pre svega protestantskog shvatanja Hriscanstva isto poistovecuje sa ideologom. Zbog toga je protestantizam toliko obezlicio Crkvu da se njegova eklisiologija pre zasniva na razlicitim drustvenim ideologijama nego sto Crkvu vidi kao zajednicu posebnog tipa. Pojedine protestantske zajednice zato su i uredjene na osnovu savremenih drustvenih modela, kao sto su kapitalizam, komunizam itd. Ovakvo shvatanje Crkvu poistovecuje sa drustvom i na taj nacin je cini realno nepostojecom a Hriscanstvo vidi kao ideologiju.

S druge strane katolicka eklisiologija skoro da se poistovetila sa sociologijom. I to zbog toga sto se na zapadu izraz Crkva vec odavno poistovetio sa jednom vrstom drzavnog uredjenja. Medjutim, pored prisutnog individualizma u zivotu ljudi koji sve manje potrebuje bilo kakvu vrstu zajednice za izrazavanje coveka, bitno su se promenili i osnovni elementi stare srednjovekovne katolicke drustvene zajednice. Eklisiologija koja je izvirala iz postojanja Crkve kao jedne organizovane zajednice koja je imala svoje zakone i svoju etiku koja je i davala u mnogome validnost tim zakonima, kao i svoju ideologiju i upravu, danas sve vise nestaje pod pritiskom novih ideologija koje radikalno menjaju sve stare eticke sisteme a samim tim i zakone. Zbog toga je i njena eklisiologija sve neodredjenija, ili tacnije zasniva se na iznalazenju metoda za organizovanje Crkve koliko toliko na starim principima.

Pod uticajem ovih shvatanja Crkve i njenog identiteta, desava se da i Pravoslavni bogoslovi o Crkvi govore na isti nacin, cesto samo kombinujuci ova dva pristupa. S druge strane, u pravoslavnim Crkvama koje se nalaze u bivsim komunistickim zemljama, sve je vise prenosenja od pojedinih ljudi koji ne poznaju dovoljno teologiju zapadnog modela u crkvenoj praksi, i to bas onih koji se ticu socijalne delatnosti Crkve, te se na taj nacin za njih njen identitet sve vise vezuje za tu socijalnu delatnost. Crkva pocinje da se tretira kao jedna humanisticka organizacija nacionalnog opredeljenja. S druge strane, duboko usadjena svest kod pravoslavnih naroda da Crkva ipak nije jedna obicna istorijska organizacija, kao i njegova privrzenost za bogosluzen?e, sve vise stvara pometnju oko odredjivanja identiteta Crkve. Ako ovome dodamo jos i cinjenicu da u pravoslavlju postoji i vrlo ziv monaski nacin zivota koji sam po sebi takodje namece jedno vidjenje sustine Crkve, problem eklisiologije postaje sve slozeniji, ali i sve savremeniji. S toga u pravoslavnoj bogoslovskoj literaturi postoji danas mnogo razlicitih, medju sobom cak i kontradiktornih, gledista o tome sta je to Crkva.

Medjutim, potreba da se raspravlja o ovom problemu danas je vise nego ocigledna. Tim pro sto pravilno odredjivanje Crkve predstavlja uslov, ne samo za pravilnu teologiju, vec i za Crkvenu organizaciju bez kojih je ugrozeno i samo njeno bice. Zato ovaj clanak ima za cilj da ukratko ukaze na to sta se podrazumevalo pod imenem Crkva u svesti pre svega pravoslavnih vernika. Na osnovu toga cemo u nastavku moci da odredimo i njen identitet.
 
 

Nije ni malo slucajno da se kod svih hriscanskih, a pre svega pravoslavnih, naroda do dana danasnjeg upotrebljava jedno isto ime za hram i za Crkvu - crkva. Buduci da je hram mesto na kome se okupljala Crkva, tj. svi hriscani jednoga mesta radi sluzenja, pre svega, Sv. Liturgije, ova na prvi pogled beznacajna cinjenica u odgovoru na nas problem moze biti od velikog znacaja. Jer, ako imamo u vidu porod ostalog i to da se u svesti pravoslavnih hriscana do dana danasnjeg zadrzalo misljenje da se u Crkvu ide kada se ide u hram na Liturgiju, Sluzbu, jasno je da se postojanje Crkve projavljuje pre svega na Sluzbi, na Sv. Liturgii. Otuda su i hramovi od najranijih vremena u Hrisanstvu i dobili ime crkva.

S druge strane, sama struktura crkava, kako kod pravoslavnih, tako i kod katolika ranije, je uvek imala liturgijsku formu. Njen arhitektonski polozaj, okrenuta je od Zapada ka Istoku, kao i sama njena podela na oltar, ladju Crkve i pripratu, vise nego ubedljivo ukazuje, ne samo na Liturgiju radi koje je gradjena, vec i na strukturu same Sv. Liturgije na osnovu koje je hram i konstruisan: svestenstvo-narod - oglaseni koji su okrenuti ka Istoku u molitvi Bogu. Ako ovome dodamo jos i to da je stara praksa idenja u Crkvu na Liturgiju podrazumevala da se tamo nose i prinose darovi uzeti od sveta koji nas okruzuje, sto je na svu srecu jos uvek prisutno po nasim selima, jasno je da je hriscanski narod projavljivao sebe kao Crkvu u liturgijskom dogadjaju prinosenja darova Bogu.

Medjutim, u Crkvi se nije sluzila samo Liturgija. I druge radnje koje su se ticale zivota hriscana obavljane su u njoj kao na primer: krstenje, ruko-polozenje, jeleoosvecenje, vencanje, pogreb i dr. Kako onda da Crkva nije dobila svoj identitet u odnosu na neku drugu svestenoradnju vezanu za crkvu? Ovo govori pre svega u prilog onome sto sv. Nikola Kavasila govori o Crkvi da se ona u tajnama raspoznaje. Medjutim, bice nam jasnije da shvatimo zasto Crkva dobija svoje obelezje kroz Liturgiju a ne i kroz druge svestenoradnje ako uzmemo u obzir cinjenicu da je celokupan hriscanski zivot ulazio u Crkvu, i da je Crkva zivot, ali i da je kao takav bio neodvojiv od Sv. Liturgije.*1 Sve sto se ticalo zivota hriscana, izuzev greha, vrsilo se zajedno sa Liturgijom i zato je ucesce vernih u svim ovim dogadjajima praceno, do danas, nosenjem i prinosenjem darova koji su bili delo njihovih ruku, a koja je praksa tipicno liturgijska.

Jednom recju, Crkva je kao narod Bozji od pocetka projavljivala sebe skupljena na jednom mestu i oko jednog dogadjaja a to je Liturgija (up. Del. Ap. 2, 1, 41-47).

Ovo nam daje za pravo da zakljucimo da identitet Crkve, po pravoslavnom shvatanju treba traziti u Sv. Liturgiji. Medjutim, kakva je, ili sta je Crkva, kad o njoj govorimo kroz njenu Liturgijsku projavu?
 
 

Crkva je u Liturgiji pre svega eshatoloska zajednica. To znaci da se Crkva ovde u istoriji projavljuje onakvom kakva ce ona biti i da je na toj osnovi njen identitet ne u onome sto ona jeste sad, vec u onome sto ce ona biti u buducem veku. Medjutim, kako ovo treba shvatiti?

Eshatologija je rec o poslednjim dogadjajima i stvarima vezanim za svet i njegovo spasenje. Ova tema je sama po sebi vrlo slozena i njena obrada bi zahtevala jednu posebnu studiju. Medjutim, buduci da je eshatologija bitan cinioc za objasnjenje identiteta Crkve, ovde cemo se na nju osvrnuti samo u naj kracim crtama.

Osnovni elementi koji odredjuju eshatologiju porod toga sto eshatologija znaci poslednji dogadjaj, su zajednica svega naroda Bozijeg na jednom mestu, kao i to da je to zajednica oko Mesije. Jer kad Mesija dodje, po verovanju Jevrejskog naroda, on ce sakupiti narod svoj Izrailjev na jednom mestu i osnovati Carstvo Bozije. Ovom dogadjaju su se nadali pre svega Jevreji kao izabrani narod a njegovo mesto ostvarenja je trebao da bude Jerusalim sa obecanom zemljom. I to zato sto je ovo bilo Bozije obecanje projavljeno kroz izbor Avrama i u njegovom licu blagosiljanje svega naroda izrailjevog.

Dakle, Jevrejska eshatologija je podrazumevala sabranje svega naroda Bozjeg oko Mesije u poslednje dane radi osnivanja Carstva Bozjeg.

Medjutim, da li je ovo obecanje u Jevrejskoj istoriji imalo i kakvu drugu formu osim samo verbalnu?

Ono sto je karakteristicno za Jevrejsku istoriju odnosa naroda sa Bogom, jeste da je ovaj odnos bio u istoriji kroz ispunjenje zakona koje im je Bog dao. Medjutim, ti zakoni su se uvek odnosili na jevrejsku zajednicu i ispunjavali su se u zajednici. Na taj nacin odnos Jevreja sa Bogom u istoriji je bio onakav kakvim ga je Bog obecao Jevrejima da ce on biti na kraju istorije. Zato predanje ovog obecanja Bozijeg kao i secanje na njega Jevreji su cuvali pre svega u nacinu svoga opstenja sa Bogom a to je bilo kroz zajednicu skupljenu na jednome mestu. U skiniji i oko nje kao i u jerusalimskom hramu i u sinagogi preko svestenika, odnosno prvosvestenika. Jednom recju, Jevreji su imali zajednicu sa Bogom kroz istoriju u jednoj formi sabranja i ona je bila praslika zajednice kakvu ce je imati na kraju istorije. Zato je istorija jevrejskog naroda bila senka buduceg istinitog Carstva Bozijeg.*2

Buduci da je Hriscanstvo kao Novi savez naroda sa Bogom u licu G. I. Hrista, Sina Bozijeg koji se ovaplotio, bio prirodni nastavak S. Zaveta, i rekli bismo jos jaca potvrda istinitosti ovog prvog Bozijeg obecanja datog Avramu i potomcima Njegovim o Carstvu Bozijem, i osnovna struktura hriscanske vere u buduce Carstvo Bozije u novozavetnoj Crkvi je ostala ista; skupljen narod Boziji oko Mesije Isusa Hrista, koji je potomak Avramov, na jednom mestu. Promena je nastala u tome sto se u novozavetnoj Crkvi za razliku od starozavetne pojavio sam Mesija.

Medjutim, posto je na osnovu svedocenja N. Zaveta Crkva iscekivala ostvarenje toga buduceg Carstva Bozijeg skupljena na Liturgiji (v. Del. Ap. 1, 3-7), koja je upravo i imala jevrejsku eshatolosku formu, to znaci da se na osnovu Sv. Liturgije Crkva pojavljuje kao buduce Carstvo Bozije. Jednom recju, upravo zahvaljujuci Sv. Liturgiji kroz koju se ispoljava Crkva i njen identitet je u onome sto ce Crkva biti u buducnosti a ne sto je ona sada u istoriji. Zato sto je Crkva u Liturgiji ikona Carstva Bozijega na zemlji. I ko god udje u Crkvu, ulazi u buduce Carstvo Bozije upravo ulazeci u Liturgiju. (O ovome najrecitije svedoci Krstenje). Jer je istovremeno i sama Liturgija ikona Carstva Bozijeg. Ovome u prilog ide i cinjenica da je Pravoslavna Liturgija kroz vekove sve vise ukrasavana upravo da bi se pokazala sto verodostojnijom ikonom toga buduceg Carstva Bozijeg.

Dakle, ono sto je od velike vaznosti za ukazivanje na identitet Crkve a vezano je za njenu projavu u Sv. Liturgiji je Crkva kao buduce Carstvo Bozije.

Jer, ako je Carstvo Bozije skupljen narod Boziji u Licnosti Mesije, to upravo pokazuje Crkva kroz Liturgiju i Liturgijom. Zato je ona nazivana Gornjim Jeru salimom, gradom Bozijim, obecana zemlja. Svi, dakle, ovi nazivi ukazuju na buduce Carstvo Bozije koje je obecao Bog Jevrejima jos u S. Zavetu, a koje je nasledila Novozavetna Crkva pokazujuci se takvom upravo u liturgijskom sabranju.

S druge strane, posto je Liturgija otelotvoravala ikonu Carstva Bozijeg kao eshatoloskog, poslednjeg dogadjaja u istoriji, svi koji su ucestvovali u Liturgiji pocevsi od Hrista koji se ovde javlja kao Sudija i spasitelj sveta, i prvorodjeni od sve brace, javljali su se u svojim eshatoloskim sluzbama. (Up. Sv. Maksim, Mistagogija). Drugim recima, u Liturgiji se vernici i svet javljaju kakvim ce biti u Carstvu nebeskom a ne kakvi su sada.

Medjutim, zapitace se neko: zasto je sve ovo vazno napominjati u kontekstu odredjenja identiteta Crkve?

Vazno je zbog toga sto ako Crkva sebe projavljuje kroz Sv. Liturgiju tada je Crkva eshatoloska zajednica, buduce Carstvo Bozije ovde na zemlji. Za razliku dakle od Katolicke eklisiologije a koja je sve prisutnija i u Pravoslavlju, koja Crkvu vidi kao izraslu iz proslosti i proslih dogadjaja te je zato kod katolika Liturgija secanje i izobrazavanje stradanja Hristovog i tajne vecere kao istorijskog dogadjaja, Pravoslavna eklisiologija vidi koren Crkve u buducnosti.*3 Na taj nacin ne samo da je Sv. Liturgija u pravoslavnoj tradiciji obogacivana velelepnoscu, pokazujuci da ona projavljuje buduce Carstvo Bozije, vec je i sav ostali zivot Hriscana imao tu dimenziju - dimenziju buduceg Carstva. Pocevsi od ustrojstva Pravoslavne Crkve do odnosa njenih clanova jednog prema drugom i prema svetu koji je ulazio u Liturgiju.
 
 

Pored gore navedene karakteristike Crkve da je ona ikona buduceg Carstva Bozijeg, a koja karakteristika potice upravo iz Liturgije, Crkva je i Telo Hristovo po recima Ap. Pavla. Ovo ime za Crkvu je od velikog znacaja jer izrazava samu sustinu Crkve, ali je u isto vreme i tesko za razumevanje, pogotovu danas. Jedan od uzroka sto se danas pod Crkvom podrazumeva jedan apstraktni pojam a ne jedna konkretna vidljiva zajednica, upravo je ovo ime za Crkvu. Tim pre sto se pod Telom Hristovim podrazumeva jedna individua a ne zajednica. Medjutim, odakle izvire ovo shvatanje Crkve da je ona Telo Hristovo, tj. taj isti Hristos i sta pod njim treba razumeti?

Kao sto smo vec napomenuli Jevreji su ocekivali pojavu Mesije i sa njim ostvarenje zajednice Carstva Bozijeg kao nacalnikom toga carstva. To se i dogodilo u poslednje dane kada se Sin Boziji ovaplotio i pokazao se kao Mesija Hristos. Zato su se oni koji su Hrista priznali za Mesiju zbili oko njega u zajednici svuda ga prateci u njegovom zivotu. Time su oni pred svojim sunarodnicima i svedocili za Hrista da je Mesija, izabranik Boziji koji ce osnovati Carstvo Bozije, ali je i ta zajednica postala Hristova zajednica upravo zbog toga sto je on bio njen nacalnik.

Medjutim, za razliku od Jevrejskog verovanja da ce Bog na kraju osnovati Carstvo Svoje na celu sa Mesijom koga su Jevreji poistovecivali sa covekom koji ce biti poslan od Boga, hriscani su u licu Mesije videli ne samo coveka, vec i Boga, Sina Bozijeg, G. I. Hrista koji je postao glava naroda Bozijeg i citave tvorevine, tj. glave te iste Crkve koja ima svoj pocetak u Starom zavetu. Na taj nacin je starozavetna Crkva postala Crkva Hristova. Iz ovog dogadjaja je najpre Crkva nazvana Telo Hristovo.

Medjutim, na koji nacin su hriscani nastavili da potvrdjuju svoju veru u buduce Carstvo Bozije ciji je nacalnik Mesija koji je istovremeno i covek i Sin Boziji, Bogocovek i izrazavaju sebe kao Crkvu koja je ikona Carstva Bozijeg i Telo Hristovo posle Vaznesenja Hristovog na nebo? Odakle to da je kod Al. Pavla kao i kod kasnijih Otaca Crkva postala ne samo Telo Hristovo kao jedna hriscanska zajednica, nego jedno organsko telo taj isti Hristos Sin Boziji?

Nesumljivo je na osnovu svedocenja Crkve zapisanog u Sv. Pismu N. Zaveta, a kasnije i kod drugih svetih otaca, da je novozavetna Crkva skupljanjem na Liturgiji potvrdjivala svoju veru u obecano buduce Sv. Carstvo Bozije i izrazavala sebe u njoj kao to isto Carstvo. Jer Liturgija je bila s??ae?? svega naroda Bozijeg oko Hrista e?p? t? a?t? i na taj nacin je Crkva nastavila starozavetnu eshatologiju kao obecano Carstvo Bozije. Ovo ce se nastaviti i posle novozavetnog perioda, da Crkva sebe izrazava Liturgijom kao skupljeni narod Boziji oko episkopa koji je po recima Sv. Ignjatija ikona Hrista Sina Bozijega upravo u Liturgijskom sabranju.

S druge strane, Liturgija je izrazavala i to da je Crkva i posle Vaznesenja Hristovog njegovo Telo, pre svega sto je sama Sv. Liturgija dobila karakter Tela Hristovog zato sto je njen nacalnik i dalje bio Hristos u licu episkopa, a zatim i Crkva kroz Sv. Liturgiju jeste taj isti Hristos. To se jasno vidi i u spisima Sv. Ignjatija, kao i kod Sv. Irineja Lionskog a i kod drugih Crkvenih otaca.

Medjutim, ovo ne bi trebalo shvatiti u tom kontekstu da Liturgija nastavlja da projavljuje Crkvu kao Telo Hristovo nastavljajuci pri tom trajanje ovoga istorijskog dogadjaja kada su apostoli bili u zajednici sa Hristom za vreme njegovog zemnog zivota. Naprotiv. Kao sto je Hristos i za vreme svoga zemnog zivota u zajednistvu sa apostolima projavljivao i najavljivao buduce zajednistvo sa njima u Carstvu Bozijem, tako i Liturgija projavljuje to isto zajednistvo sa Hristom u Carstvu Bozijem ali sada silom Duha Svetoga. Zbog toga, kako pokazuje N. Zavet, Liturgija ne posleduje Hristovom zemnom zivotu da bi bila na taj nacin ikona onoga sto se dogodilo u proslosti, vec je ona ikona buduceg veka posredstvom Duha. U ostalom, Liturgija postoji i pre Hristovog Vaznesenja na nebo (tajna vecera-pasha) pokazujuci na taj nacin da je i Jevrejska Pasha, iako u odnosu na Liturgiju po silasku Sv. Duha daleko nesavrsenija, zajedno sa Hristovim zivotom i delatnoscu na zemlji ikona buduceg Carstva. Medjutim, ovo bi bilo nemoguce shvatiti bez ove prethodno pomenute eshatoloske dimenzije Liturgije kao Carstva Bozijeg koja i daje identitet Crkvi bez obzira sto se Crkva u svojoj istorijskoj delatnosti pokazuje i u drugom svetlu.*4 Kao objasnjenje ovoga evo jos jednog primera.

Hristos se u svom istorijskom zivotu pojavljuje kao sluga u Crkvi, i kao poslednji, najmanji u njoj. On se, drugim recima, u istorijskom kontekstu javlja kao obican covek, kao jedan od nas, dok se u eshatoloskom dogadjaju, u Liturgiji javlja Sinom Bozijim. S te strane, bez obzira na to sto su apostoli i mnogi narod koji je verovao u Hrista uvek pratili Hrista i na taj nacin pokazivali da zaista veruju u Njega kao Mesiju, mesto koje je Hristos zauzimao u Liturgiji izmedju svojih ucenika pokazivalo ga je Bogom i spasiteljem i sudijom svega. To pokazuju i javljanja vaskrslog Hrista koja su pre svega izraz njegovog bozanstva a sama su smestena sva u Liturgijski dogadjaj. To znaci da je Hristovo Bozanstvo pre svega projavljivano Liturgijom pa se zato on i kao Sudija sveta pokazuje u liturgijskom sabranju (up. Mat. 25, 31-46). Jer, jedino Bog moze suditi svetu, a nikako covek to sto i mi danas verujemo i ispovedamo, a sto su verovali i Jevreji. Medjutim, u svom istorijskom zivotu Hristos se nije pojavio kao Sudija. Naprotiv, njega su osudili. Ali u Liturgiji koja pokazuje buducnost i istinu sveta on je Sudija svetu.

Naime, mesto koje je Hristos zauzimao u Liturgiji, a to je da je on bio njen nacalnik, njena glava, daloje karakter ne samo Liturgiji vec i Crkvi koja se kroz Liturgiju pokazuje. Buduci da je u sabranju Crkve glavnu rec vodio njen nacalnik, Crkva je u njemu videla svoj identitet i svoje postojanje kao u Hristu.

Tako je Crkva dobila ime Telo Hristovo, ili tacnije taj isti Hristos u odnosu na Liturgiju kao ikonu buduceg Carstva i kao zajednicu okupljenu oko Hrista. Ali na ovaj nacin su i svi ostali clanovi Crkve kroz jedinstvo sa episkopom u Liturgiji postajali ikone Hristove jer se ovde u Liturgiji javljaju kao pripadnici buduceg Carstva Nebeskog. Zato izraz Telo Hristovo za Crkvu podrazumeva zajednicu mnogih u Hristu a ne Hrista kao individuu.

Medjutim, s pravom ce se zapitati neko: da li se na ovaj nacin kroz Liturgiju Crkva projavljuje zaista kao jedno organski povezano Telo Hristovo, kakvim je mi u ostalom i smatramo, ako se to postize samo zajednicom i zajednickom molitvom njenih clanova?

Kao odgovor na ovo pitanje valjalo bi podsetiti na jedan karakteristican primer iz Liturgije koji je vezan za poistovecivanje Crkve sa Hristom, tj. Telom Hristovim. Naime, radi se o prizivu Sv. Duha. Kao sto se to danas na osnovu Zlatoustove i liturgije Sv. Vasilija vidi Sv. Duh se priziva i na darove koje smo predlozili ali i na sve nas, na Crkvu. Medjutim, u starim anaforama gde ima priziva Duha Svetoga on se priziva iskljucivo na Crkvu, na nas. To ukazuje da priziv Svetoga Duha nije bio vezan za pretvaranja darova, kao sto se to danas misli. Jer, ako darovi nisu telo i krv Hristova pre uzdizanja, a uzdizanje i prinos je radnja koja se desava pre priziva Svetoga Duha, pitamo se s pravom: sta tada prinosimo, i sta ispovedamo kada ponavljamo Hristove reci ,,uzmite, jedite, ovo je telo moje... ", pokazujuci na darove? Stare anafore zato ne spominju prizivanje Sv. Duha na darove, vec na nas, na Crkvu zato sto se ono ne odnosi na pretvaranje darova. To je i pre priziva Telo i krv Hristova. Medjutim, sta onda znaci prizivanje Svetoga Duha? To znaci da se Duh priziva da dodje na nas i ucini nas zajednicarima Tela Hristovog time sto ce nas udostojiti da se pricestimo njime i postanemo organski po-vezani sa Hristom i na taj nacin Crkva Duhom Svetim postaje taj isti Hristos. Zbog toga je silazak Sv. Duha toliko vazan za Crkvu, jer je on cini Hristom. I ovo se dogodilo, silazak Duha na Crkvu, po svedocenju Sv. Pisma na Liturgiji (v. Del. Ap. 2, 1-5).

Da zakljucimo: sve karakteristike Crkve i to pre svega da je ona u svom identitetu to sto mi i ispovedamo o njoj u simvolu vere: jedna, sveta, vaseljenska, apostolska izviru upravo iz Sv. Liturgie kao buduceg Carstva Bozijeg i kao tog i istog Hrista koga Liturgija ikonizuje ovde i sad u istoriji. Jer, primera radi, svi smo svesni cinjenice da Crkvu u njenim istorijskim okvirima ne cine samo sveti, vec i gresnici. Takodje je ona sad i ovde razdeljena na mnoge po mestima Crkve. Jos ni njena vaseljenskost ne bi mogla da se ostvari u istorijskom okviru. Medjutim ona je i jedna i sveta i vaseljenska upravo onda kada se projavljuje u Liturgiji zato sto se u Liturgiji projavljuje u eshatoloskom svome stanju kao Telo Hristovo, na osnovu koga i dobita svoj identitet.

Jednom recju Crkva se javlja kao ikona buduceg Carstva Bozijeg u istoriji u Liturgijskom sabranju oko Hrista i kao Telo Hristovo.
 
 

Iz svega sto smo dosad rekli jasan je zakljucak da identitet Crkve izvire iz Liturgije a to znaci da izvire iz buducnosti. Jer, Liturgija je ikona buduceg Carstva Bozijeg. Zato sve ono sto mozemo reci o Crkvi odnosi se na njenu istinu koja je buduce Carstvo Bozije. To znaci da se njen identitet ne temelji na istorijskim zbivanjima i na onome sto se u istoriji cini da je istinito i dobro vec na buducem carstvu, na Liturgiji i zato je Crkva jedina istina u istoriji u svom Liturgijkom sabranju i ako je jos i ona samo ikona te istine. Zato sve ono sto je potrebno da Crkva cini u istoriji, i da njena delatnost bude istinita, da bi bila Crkvena, treba da izvire iz buduceg Carstva Bozijeg, i treba pre svega da projavljuje to buduce Carstvo kroz Liturgiju. I zato Crkva treba da je vezana pre svega za sluzenje Liturgije, jer je Liturgija upravo projava ovog Carstva i zato se jedino u Liturgiji i Crkva pojavljuje u svome istinitom liku.

Medjutim, zapitace se neko: sta je sa onim sto Crkva cini mimo Sv. Liturgije? Da li i to treba da cini i da li joj i to daje neki identitet?

Moze mnogo toga Crkva da cini u istoriji sto ne izvire iz buduceg Carstva, tj. iz Liturgije. To je pre svega njena delatnost vezana za ublazenje bola koga istorija nanosi svetu. Tu se podrazumevaju sve vrete humanitarnih delatnosti, kao i one koje nisu nimalo prijatne a vezane su za istorijsko odrzanje svoga naroda, kao sto je rat i slicno. Medjutim, ovo ne daje Crkvi identitet i po tome ona nece ostati Crkvom i ikonom Carstva nebeskog, vec ikonom necega drugog. Zato treba razlikovati Liturgiju koja Crkvi daje vecni identitet i ono sto ona cini u kontekstu istorijskih zbivan?a. Slicno Hristu i razlici njegovog zemnog zivota od njegovog eshatoloskog, vecnog nacina zivota. U istoriji Hristos je stradalnik, a u vecnosti Bog koji spasava sve stradalnike. I ova druga dimenzija daje identitet Hristu Gospodu, bez obzira sto je i on stradao. Isto je i sa Crkvom. I zato sve aktivnosti Crkve ma kolike da su na prvi pogled korisne i dobre, nece joj dati identitet kao Carstva Bo-zijeg ako ona sebe ne izrazava pre svega kroz sluzenja Liturgije. Naprotiv, aktivnosti Crkve koje su na ustrb Liturgije podrivaju Crkvu lisavajuci svet Bozijeg spasonosnog prisustva u njemu.

Dakle, Crkva pokazujuci sebe u Liturgiji je ono sto ce biti u buducnosti. To potvrdjuju i reci Sv. Maksima Ispovednika koje smo naveli na pocetku a koji kaze: Stari Zavet je senka, Novi Zavet je ikona a istina je buduce stanje sveta. Medjutim, kako to treba razumeti? Da li to znaci da Crkva sad i ovde u istoriji nema istine u sebi? Sta je sama po sebi ikona?

Kako treba shvatiti taj izraz „buduce Carstvo Bozije"?

Da pocnemo od poslednjeg pitanja jer cini nam se da je ono kljuc za odgovor i tumacenje Crkve kao ikone buduceg veka.

Pod uticajem platonizma, a zatim i origenizma, buduce Carstvo nebesko se obicno shvata kao paralelni idejni svet ovog materijalnog sveta. Veza koja postoji izmedju njih su duse, ili logosi tvari koji su u ovom svetu a koje treba osloboditi od materije i tako ih spasti i vratiti ih u Carstvo Nebesko kao idejni prvobitni svet. Dakle, kada se govori o buducem Carstvu nebeskom u kontekstu platonisticko-origenistickog shvatanja, a koje ocekuje Hriscane po zavrsetku njihovog zivota, misli se na jedno predpostojece carstvo u koje se stalno vracaju vecni duhovi, ili duse iz ovozemaljskog zivota, i koje je samo mestom odvojeno od zemlje, gore je na nebu, a ne i vremenem - da jos ne postoji kao istina. Ono postoji i sad ali je na nebu, i za razliku od zemlje gde je zivot lazan i prividan ono je istinito.

U kontekstu ovakvog tumacenja Crkve kao ikone buduceg Carstva Bozijeg jasno je da se Crkva javlja, kao privid i odblesak Carstva Bozijeg i da je njeno trajanje ograniceno sa trajanjem istorije. Izraz „ikona" koji je kod Sv. Maksima upotrebljen za Crkvu, a ako se tumaci u kontekstu nehriscanskog, vec origenistickog shvatanja, pre oznacava sliku prototipa, originala koja nema nikakve istine u sebi vec je samo iluzija na stvarnost, nego ono sto izraz ikona u Hriscanstvu i znaci. Slicno slici, fotografiji jednog co-veka, koja nema nikakve ontoloske veze sa prototipom do samo idejne. Tako ako unistimo jednu takvu sliku, fotografiju prototipu nismo pri tom nista naudili. U ovom kontekstu, ako unistimo zemaljsku Crkvu, nebeskoj nismo nista naudili! Medjutim, da li je bas tako? Da li Sv. Maksim misli isto kao i Origen i Platon o Carstvu Bozijem?

U kontekstu sveto-maksimovskog tumacenja Buduceg Carstva nebeskog, a protiv origenizma, istina sveta niti je u proslosti, niti pak izvan sveta na nebu u jednom duhovnom, idejnom svetu koji sada paralelno sapostoji sa svojom slikom koja je zemaljska Crkva. Buduce Carstvo je dogadjaj buducnosti koji se kao takvo jos nije desilo i zato ne sapostoji paralelno sa zemaljskom Crkvom. Ono nam je obecano od Boga i njegov predokus imamo u Sv. Liturgiji sad i ovde. Zato ovo buduce Carstvo postoji sad i ovde u istoriji, ali u ikoni, kao Crkva. I to kao Crkva u dogadjaju Sv. Liturgije. Zbog toga onaj koji ne ucestvuje u Liturgiji sad i ovde nece ucestvovati ni u buducem Carstvu (up. Jn. 6, 53-56). U odnosu na ovakav pristup Crkvi kao ikoni Carstva Bozijeg ikona, a samim tim i Crkva, ima istine u sebi, za razliku od slike koja nema istine. Medjutim, to je nepotpuna istina. To je istina u ikoni, ili ikona kao istina koja ce tek biti istina u buducem veku i dogadjaju (up. Jevr. 10, 1 i 11, 1). U ovom kontekstu svako nipodastavanje ikone, tj. Crkve u njenom Liturgijskom sabranju je nipodastavanje prototipa, odnosno Carstva Nebeskog koje je prototip Crkve. S Druge strane, ljubav prema Crkvi je ljubav prema Carstvu nebeskom, kao i prema Hristu jer je Crkva taj isti Hristos.
 
 

Odredjenje identiteta Crkve je od sustinskog znacaja za spasenje sveta. Od odgovora na pitanje sta je Crkva bitno zavisi i sam nacin postojanja u Crkvi i zivljenje onoga sto ispovedamo. Zato nije ni cudo sto imamo ogromnih teskoca danas da poistovetimo svoju veru i svoju ljubav prema Bogu sa ucescem na Liturgiji i ljubavi prema bliznjima skupljenim u Liturgijskom slavljenju Gospoda.

S druge strane, Pravoslavno ustrojstvo Crkve je utemeljeno na Liturgiji i na taj nacin Crkva se i po svom ustrojstvu koje cuva liturgijske sluzbe javlja kao ikona Carstva nebeskog.

Lociranje izvora identiteta Crkve od Liturgije na nesto drugo sto je produkt istorije i ljudskih sila opasno preti da Crkvu zaista svede na jednu humanitarnu organizaciju.

Medjutim, menjanjem i same strukture Liturgije, sto je na zalost vrlo cest slucaj u Pravoslavlju u poslednje vreme, tj. da se Liturgija sluzi bez prisustva naroda, da se sluzi u crnim odezdama i ts., i pored toga sto Liturgija i dalje moze ostati projavom Crkve, ona ce neminovno izgubiti obelezje Carstva nebeskog. To moze imati za posledicu, ne samo promenu identiteta Crkve, vec i njenu organizaciju u kao i promenu celokupnog njenog ucenja o spasenju.

________________________________________________

*1 Vidi P. Trembelas, Sv. Liturgija i njen odnos prema drugim tajnama i trebama, u "Evharistion" u cast A. Alivizatu, 1958. st.462-472, Atina.

*2 Karakteristican je izraz Sv.Maksima za S.Zavet da je to senka buducih dobara a N. Zavet je ikona tih istih buducih dobara, ili Carstva Bozijeg. (V.Sv.Maksim, PG 4, 137D). Ovo medjutim treba shvatiti u kontekstu istine Crkve kao eshatoloskog dogadjaja. Da ce Crkva tek postati istina. O ovome ce biti reci opsirnije u poslednjem pasusu ovoga clanka.

*3 Posebno je vazno u kontekstu razumevanja ove razlike izmedju katolickog i Pravoslavnog shvatanja Liturgije ukazati na molitvu anamneze u Pravoslavnoj Liturgiji u kojoj se secamo ne samo proslih dogadjaja iz Hristovog zivota ucinjenih za nas, vec i buducih koji se jos nije dogodio. To je secanje na drugi i slavni Hristov dolazak. Ovo kao i podatak u jednoj drugoj Liturgijskoj molitvi gde se kaze da nas je Hristos vec uzveo na nebo, upravo ukazuje na eshatolosku dimenziju Pravoslavne Liturgije. Nasuprot, katolici u liturgiji vide ikonu proslosti.

*4 Kako pokazuje vladika pergamski Jovan (Ziziulas) u svojoj studiji Implications ecclesiologiques de deux de pneumatologie, u COMUNIO SANCTORUM, Geneve 1982, delatnost Duha se vezuje upravo za eshatologiju i projavljuje se u Liturgiji kao zajednica. (up. Del.Ap.2,17).