1. La lingual diverseso.
Tre ofte l'interlinguani astonesas dal diverseso dil lingui. Min ofte li observas, ke existas lingual diverseso anke interne la sama etno (populo kun komuna linguo). La niveli di diverseso esas tri: ni unesmavide povas observar, ke en preke omna etno parolesas dialekti, t.e. la komuna linguala sistemo uzesas kun kelka transformaci (fonetikale, fonemikala, morfo-sintaxala) segunloke.
Ne rare, uzo o ne-uzo di dialekto koincidas kun sociala diverseso. Duesmavide, ni observas, ke interne la sama etno uzesas sociale determinita "sublingui" (socio-lekti), quale la jargoni e la teknikala lingui. Oli deviacas del generala linguo-normo (linguo-strukturo sociale aceptita) ofte nur lexikale. Triesmavide, ni savas, ke ni povas rikonocar la homi pro la maniero, segun qua li parolas (acento, uzo di specala formi, tiki linguala). Ni nomizas ica traiti "idiolekti".
Ni vidas ke l'idiolekti dividesas en du grupi (kun multa mezvoyala elementi): precipue sociale signifikanta idiolekti (ek ca idiolekti ni povas saveskar l'origino, la sociala aparteno, o l'instruktiteso dil parolanto), e precipue personal-psikologiala idiolekti qui indikas iraco, kontenteso, nervozeso, neurozo, linguala tiki, exemple stotero).
Se linguo artificala vere uzesas, do se ol existas ne nur kom linguo-skemato, ma anke kom parolo, ni povas expektar, ke ol vivos propra semiologiala vivo (segun l'expresuro da Ferdinand de Saussure), e ni do ne astonesos, se ni observos fenomeni analoga al supre mensionita (nultempe tamen le sama, nam la developo di ca fenomeni strikte dependas del sociala strukturo en qua linguo uzesas kom mesajo-interkambiilo.
2. Internaciona socio e internaciona linguo.
Ni jus vidis, ed ni vidos ankore, ke en idiomo la parolon determinas la socia strukturo, mediacita dal personal-psikologiala strukturo, per la linguo (konsiderata kom skemato linguala apertita). Interlinguistiko (o: kontaktologio) e planlinguistiko havas do multa komuna traiti kun sociolinguistiko. Plu klare: la funciono di linguo kom mesajo-interkambiilo es funciono eminente sociale e do la sociala strukturo determinas olua modalesi.
Traito karakteriziva di nia socio es l'ampligo dil generala internaciona relati. La produkto-moyeni divenis tante produktiva, ke la varo-interkambio divenis geografiale plu ampla, sociale plu profunda (do atingas sempre plu multnombra sociala klasi, ed individui) e tipologiale sempre plu varia (on interkambias omnospeca vari: libri e kanoni, automobili e vorti, cereali e diski, edc. edc.)
Do existas nedubitebla internaciona laboro-divido, qua tamen grantas privilejo ad ula landi e importoza desavantaji ad altra. La plu granda developiteso di parto dil mondo kauzas la ekonomial dependo dil restanta parto dil mondo de ita unesma. To signifikas ke existas ekonomial exploto ye mondala nivelo.
To havas du konsequi: unesme, kun ekonomial exploto eventas anke ekonomial dependo. Ica ekonomial dependo hodie ne plus manifestesas per rekta anexo di lando o per koloniigado. Esas suficanta, se la regnanta klaso di dependanta lando es kun-interesata al exploto. Ma en la dependanta lando existas anke altra parti dil habitanti, qui sufras pro l'exploto. Por ke li ne perceptez sua situeso, on dormigas li per la hodiala opiumo: ica opiumo esas nulo altra kam l'imito dil kulturala fenomeni dil explotanta lando.
To nomizesas kulturala imperialismo. Evidente existas opium-diverseso segun la difero dil vizata sociala klasi: l'opiumo por universitatala profesoro ne povas esar la sama quale l'opiumo por povra sudamerikana rurano. Tamen, un elemento restas sempre konstanta en omna avataro dil kulturala imperialismo; la difuzo dil linguo dil imperialista lando aden l'explotata landi, sive per impozo, sive per konvinko, korupto, o kulturala e skolala monopolo.
La duesma konsequo, tamen, esas kelke plu esperigiva. Ni sempre plu konstatas, ke l'explotata sociala klasi dil explotata landi ne plus aceptas sua mizeroza situeso. Li refuzas l'exploto, do refuzas l'ekonomial dependo, do refuzas anke un ek l'intrumenti, qui mediacas l'acepto di ca ekonomial dependo en la kapi dil homi: la kultural imperialismo. Ica refuzo koncernas anke la linguo dil explotanta/inta lando.
Ni sempre vidis en omna revoluciala landi du fenomeni, qui justigas nia observi: unesme, la progresiva homi sempre kultivis la propra matral linguo (ofte antee "oficale" neexistanta o konsiderata dal reacionala elito kom leda "dialekto"), e duesme, ica sama homi maxim ofte uzis en sua internaciona relati linguo internaciona artificala (Esperanto, Ido) quale en Hispania, Sovyetia, Chinia, Hungaria, Vyetnamia edc.)
Existas do reala ligo inter artificala linguo e kombato kontre l'imperialismo (ekonomiala, sociala, kulturala, e linguala): ni observas ol pragmatale e teoriale.
Ma ca konsideri duktas a konkluzo interesiva. Ni sempre plendas, ke Ido ne progresas, nam en la mondo ne existas plus granda intereso por artificala linguo.
Or, la pre-irinta socio-linguistikala analizo explikas a ni la kauzo di ca nekontentigiva situeso: movemento mondo-linguala sen sociala radiki ne povas esar granda, e tamen mem olua existo ipsa povas esar potenciale danjeroza. Do kontre ni laboras l'enorma forci dil internaciona imperialismo, qui impedas o minimigas nia sucesi.
Ni vinkos erste lore, kande l'internaciona relati ekonomiala esos equilibrita e ne plus sur la bazo dil ne-egalesa interkambio.
3. Quale agas la forci kontre nia movemento?
Existas du grupi di fenomeni, qui laboras kontre nia movemento.
Amba grupi mediacas kontre ni l'imperialista impedo, nam ol timas nia potenciala signifiko sociala.
L'unesma, maxim direta, esas sociala fenomeno: nia linguo ne havas prestijo.
Ni bone komprenez: hike traktesas pri prestijo en pure utilitaristal senco. En socio, ube omno havas pekunial valoro (mem la homi), povas existar nur mikra spaco por movemento, qua grantas nur psikologial - e ne pekunial - satisfaco. Nia linguo ne esas uzebla por ganar pekunio, por altigar la propra sociala nivelo, por identifikar su plu bone kun la regnanta sociala klaso (o kun uzi e kustumi di altra, plu "prestijoza" landi). Do nur kelka linguo-koncioza homi es nun havebla por movemento quale la nia.
La duesma faktoro es min direta, e dependas del psikologial dinamiko.
Ni observas, ke en nia socio l'autoritateso esas ulo nekareebla. Ic autoritateso spegulagas su anke en la strukturo dil familio, e pro to ol introjetesas aden la strukturo psikala dil infanto. To ne eventas direte, ma mediace diversa dinamikal fenomeni; ofte ca mediaco eventas anke tra la parolo.
Ni spektas do, ke la linguo introjetesas aden l'autoritatal mekanismi dil infantal psiko kom mediacilo, qua partoprenas al dinamismo restriktanta la psikala e karakterala libereso dil infanti ipsa.
Yen do, tandem, quale naskas "matrala" linguo! Hike havas sua radikin la lingual shovinismo, la supersticoza timo avan linguala neologismi, l'adoro dil "pura" linguo dil ancieni, la mitologio dil perfekta ur-linguo, la fanatikeso dil gramatikema linguo-profesori (qui mem polutis la linguistiko til 1930 e qui restas preske amase en omna licei), l'emocional nekapableso "enirar" aden la strukturo di altra linguo edc. edc.
Ya, quale on povus facar atento kontre la "matral" linguo, simbolo dil matro ipsa, elemento fundamentala dil Oidipous-komplexo?
Existas anke altra profund-psikologiala mekanismi, qui duktas a psikala fenomeni ne-konciala, qui fortigas la traiti autoritatala di karaktero en lingual domeno, exemple diversa elementi dil orala e dil anala fazi dil psikal evoluciono, e la kastro-komplexo.
Plu konocata, nam plu surfacala, esas la komplexo di lingual inferioreso sur sociala bazo. Multa infanti sufras pro sociala prejudiko kauzita da sua diversa lingual kustumi (altra linguo, altra dialekto, altra sociolekto, altra -ofte mem patologiala- idiolekto): li diskriminesas sur sociala nivelo pro linguala diverseso. Li konsideresas "altra", e do "min valoroza".
Or, questionos nia lektanti, pro quo tamen existas homi qui es poligloti, ed homi qui lernas mem artificala lingui?
La respondo ne esas desfacila. Ne omna homi anke en nia socio "solvas" la Oidipous-komplexo aden la direciono di autoritatala psikala strukturo, kun la tabuo dil manipulado dil linguo. No: existas homi qui "solvis" ol aden liberala sinso. Li esas libera del linguo-tabuo.
Ni konstatas ca solvuro en homi poliglota ed en homi qui adheris a mondolinguala movemento (existas anke partala koincido: la ofteso di poliglotismo inter mondolinguani esas multe plu alta kam inter kontrol-parto dil "normala" populaco.)
Povas tamen anke esar, ke la "solvuro" eventas en neurozal sinso: lore on observas planlingual fanatikeso, o la bezono konstruktar sempre nova linguo. Plu rara, ma posibla es la "solvuro" psikozala: ni observas lore diversa patologiala fenomeni, quale la neologismi skizofreniala (patologiala idiolekti) o la skizoidala lingui.
Inter l'infanti, qui sufris pro linguala inferioreso-komplekso, ni trovas efekti analoga: tamen sen la poligloteso. Faktale, homo kun komplexo di inferioreso linguala serchas (e trovas) en l'artificala lingui instrumento, qua sekurigas lua egoo en la propra ipse-koncieso (Selbstbewusstein), nam avan ca instrumento omna homi esas egala (egale stranjera); e pro to ne plus existas danjero di diskrimineso pro la facit erori.
Ica psikolinguistikala konsideri esas importanta ne nur teoriale, ma anke en praktiko: nam li explikas ne nur la konsisto dil planlinguala publiko, ma anke donas a ni indiki pri la moyeni uzenda en nia propago por atingar interesigebla publiko.
4. Ma quo es idiomo?
Ni dicis, ke linguo esas strukturo (sistemo); qua utilesas a interkambio di mesajo.
Ol konsistas ek signi, organizita segun specala reguli. La regularo, qua permisas la konstrukto di mesaji, e la kolekto dil signi, qui es la materialo dil mesajo, nomizesas "linguo". Linguo do esas ulo abstrakta, existanta nur latente (potenciale).
La konkreta, vocala o skribala produkto (mesajo) organizita sur la bazo dil linguo da omna singla homo, nomizesas "parolo".
La linguisti studias ed analizas la parolo por extraktar la linguo.
La parolo-kapableso es, en sua mekanismi, studio-objeto dil psikolinguistiko.
Sociolinguistiko studias tamen anke la varieso dil lingui segun la diverseso dil sociala klasi.
Signo (exemple vorto) havas du aspekti; ol esas signifikanto (t.e. esas sono-grupo, qua distingas su de altra sono-grupi, do grupo de fonemi, qui sequas un l'altra en la tempo) e signifikata (t.e. la koncepto quan ni asocias al signifikanto).
La relato inter signifikanto e signifikato, en la homala linguo, esas arbitriala. To signifikas, ke la fonemi ne havas "simbolala" signifiki e ke signifiki ne povas reprezentesar per "simbolala" fonemi. Kelka psikolinguisti facis experimenti, qui semble pruvas, ke lo kontrea es vera (adminime partale), ma maxim granda parto dil klinikala psikologi e dil psikiatri negas la valideso di ca experimenti.
Ni vidas do, ke artificala idiomo funcionas precize quale l'etnala idiomi, sive teoriale, sive praktike. Tamen existas difero.
Ne en la sinkroneso (hodiala funcionado) ma en la diakrona (historiala evoluciono) evoluciono. Ido esis unesme linguo, e nur pose, en la sociala vivo (praktikal uzo) ol divenis parolo. Kontraste, etnala idiomi sempre esis paroli, e nur pos la laboro dil linguisti on povis extraktar olia abstrakta (latenta) strukturi, la lingui.
Ma la legi dil lingual evoluciono es sama en amba idiomo-speci: chanjo di linguo rispegulagas nur chanjo di parolo, e ne inverse. Pro to tre importanta en ambaspeca idiomi esas la idiomal tradiciono, t.e. l'ensemblo dil parolata e skribata materialo (la social-baza, praktikita parolo, ek qua on povas extraktar la linguo). Se existas ica sociala tradiciono, to signifikas, ke ca idiomo ne es nur linguo, ma sociala fenomeno kun radiki ed historio.
Faktale, l'arbitriala relato inter signifikanto e signifikato di linguala signo es konvencionale grantata dal sociala grupo, qua parolas la koncernata idiomo.
E ca konvenciono esos tante plu forta quante plu importoza esos la linguala tradiciono.
Literaturo esas samtempe efekto e kauzo di ca linguala tradiciono. Un sen l'altra ne esas pensebla.
5. Ido e literaturo.
Ni savas, ke Ido havas literaturo. Ma literaturo sen linguala tradiciono ne povus existar (ed inverse). Or, linguala tradiciono postulas l'existo di sociala idiomo-bazo, e do l'existo di parolo, apud l'origina linguo. Ton instruktas la moderna linguistiko, e ton ni konstatas en la realajo.
Ma to hodie esas klara, ne olim, kande la moderna strukturala linguistiko e sociolinguistiko ne existis, ma regnis nur l'anciena historiala linguistiko.
La linguisti di ca skolo dicis, ke nur la parolo es importanta en idiomo. Li ne havis la koncepto "linguo".
Ta manko efikis stranje: nam mankis, finale, ne nur formala koncepto, ma anke sociala koncepto (nam linguo es formala sistemo, qua tamen es grantata da sociala "kontrakto").
Do existis du skoli dil historiala linguisti: l'unesma vidis en la idiomi ula biologiala enti, qui evolucionas segun biologiala legi (do li komplete obliviis o mem ne vidis la sociala aspekto di idiomo), la duesma vidis en la idiomi ya sociale determinita enti, ma determinita precize nur en la parolo.
Do li postulis multe tro rekta influo dil socio adsur l'idiomi homala, nam la manko dil koncepto "linguo" facis, ke mankas importanta mediacanta koncepto.
Amba skoli, evidente, ne povis aceptar ke ula idiomo povis divenar parolo esinte erste linguo: kad biologiala ento povas naskar de skemato abstrakta? questionis le unesma. Kad on ja vidis nasko di parolo, qua ne esas filio di altra parolo plu anciena? questionis le duesma.
Do, malgre la favoroza expresuri da Ferdinand de Saussure ja en 1916, nula linguisto povis aceptar, ne mem hipotezale, ke linguala skemato povis divenar parolo, do havor sociala bazo, do kreor idiomala tradiciono, e finale literaturo.
Ni do ne astonesas dal fakto, ke multa mem ek l'imporoza Idisti dil unesma periodo negis la posibleso krear literaturo en artificala linguo. Kelki (i.a. Lusana) expresis su tre desestimante pri probi tarelate.
Altri, forsan min ciencosa, ma plu atencema pri la realaji, probis skribar: unesme simpla poemeti originala, pose anke plu ampla tradukuri e noveli. Pokope en Ido, quale en altra planlingui, esis lektebla interesiva, divers-stila e divers-speca beletristiko.
La literaturo di ido es ankore en probala periodo. Ni rikonocas en ol nula skoli. Tamen, depos l'aparo dil unesma verki, es perceptebla stilala perfektigesko. Ne sempre tamen la temi dil singla produkti respektas la minimal nivemo, quan verko mustas atingar por nomizesar "beletristikala".
Ma nula tradiciono naskis ja tote pronta, quale Minerva de la cerebro di Zeus. Literaturo influas idiomala tradiciono, ed inverse.
Plugrandigo dil ido-movemento efikos pozitive sur la valoro dil literaturo idala.
E ni volas mencionar hike anke fakto nova e tre esperigiva.
Depos kelka yari laboras en Ido poeto (tradukero e poeto originala), valoroza, komparebla kun multa etnala poeti, sioro Andreas Juste. Il esas vere la patro dil moderna Ido-stilistiko, ed il fixigis definitive la minimala nivelo qualesala postulenda a Ido-autoro. L'Ido-tradiciono trovis en il sistemiganto ed exemplifanto. Nulu plus povos skribar en ido ne studiinte lua verki.
Establisita idiomala e beletristikala tradiciono, cetere, faciligas la beletristikal agado.
Quale en multa literaturi, anke en ido la proza beletristiko ne regulale sequas l'evoluciono dil poezio. Dum ke la poeziala tradiciono povas nun arivar a sistemigo, la prozala linguo bezonas ankore experimentado ed exploro. En ta sinso laboras altra Ido-autoro, Lui Pasko (Louis Pascau), per sua rakonto en linguo imediata, mikra impresionismala imaji di vivo reala, e per sua tradukuri.
On povas do sen timo asertor, ke la futuro dil Ido-Literaturo es potenciale pozitiva.
6. Ulo pri l'Antologio.
La lekteri dil Antologio quik remarkos, ke hike trovesas divers-nivela texti. Apud literaturale ciencale valoroza fragmenti, on lektas min engajita, plu relaxanta poemeti o noveli, sen alta literaturala pretendi.
To es intencita.
La kompilero dil Antologio volis faktale propozar texti kompozanta alt-nivela lekto-libro, quaze "korpuso" exemplala dil parolo dil idiomo Ido, do omno kun certena nivelo. Skopo unika do, t.e. la prizento di stilale interesiva texti, en du manieri, t.e. per texti literaturale valoroza e per texti stilale lektinda, ma kun kontenajo min desfacila.
Quale idiomala tradiciono ne naskis tote pronta, tale anke l'idiomo Ido ne naskis precize tala, quala ol esas nun. ne nur pro la fakto, ke ol chanjesis pro l'evoluciono dil parolo 9quale anke esperanto e Volapük) ma pro la fakto, ke on intencite chanjis tempope la strukturo (linguo) ipsa.
Ica strukturo-chanjo (precipue til 1913) esas interesisva ek linguistikala vid-punto, e facas posibla delikata nuanco-expresmoyeni per l'uzo di eventuala arkaismi. La kompilero dil Antologio vizis a filologiala korekteso en la transskribo dil texti. Il korektigis do nur evidenta erori, ma nultempe transformacis l'antiqua Ido-formi (nun obsoleta) al moderna equivalanti. en to il demonstris historiala, linguistikala e stilala klar-perceptemeso.
L'Antologio es verko ampla: ol atingos la nombro di 3 tomi. Irgasence ol prizentos al moderna Idisto literaturema o kun intereso stilistikala o linguistikala materialo filologiale korekta pri l'evoluciono dil idiomo ido (en olua linguo e parolo) depos la komenco en 1907-1908 til nun, per bone selektita texti: sempre agreabla, ofte kun literatural valoro.
Hike ni prizentas a vi l'unesma tomo.
Ni varme esperas, ke vi apte rekomprensos l'autoro pro ilua longega e ofte fatiganta laboro, facita kun multa amo por Ido e por l'anciena Ido-autori, per permisar, ke anke la sequonta tomi povez aparar.
Tazio Carlevaro
Novazzano 19. 5. 1973
Interreta adreso di la oficala
TTTeyo di Ido: http://members.aol.com/idolinguo/index.html
Havez vua propra senpaga ttteyo