Nia konoco dil vera, autentika Buddhismo fondesas sur la santa libri dil tale dicita sudala Buddhismo, skribita en Pali linguo, linguo qua relatas la Sanskrita simile quale la Italiana la Latina. La kolekturo nomesas Tipîtaka, t.e. Tri Korbi, pro ke ol esas dividita en tri parti. Quankam ol notesis skribe erste kelka yarcenti pos la morto di Buddho, ni esas justifikita konsiderar lia texto kom autentika. Esas vera, ke on ja savis skribar ye la tempo di Buddho, ma pro manko di materii sur qui on povus skribar, on uzis la skribaji nur por oficala avizi, quin on grabis sur stoni. Ma la memor-fakultato dil Hindui esis ed esas tante granda e perfekta, ke mem ankorecadie, quankam on havas omna ta libri, ed anke ti dil Brahmani, skribita sur sikigita folii di palmieri, od imprimita sur papero, la majoritato dil monaki e sacerdoti savas li tote memore. Max Müller, un del maxim eminenta exploristi en ica fako dicis, ke, se omna ta libri destruktesus, li povus esar restaurata integre da ta personi. Pro la motivo, ke komence la diskursi, e.c. konservesis memore, on uzis tre habila helpilo por memorar li plu facile; on repetadis certa frazi, precipue le maxim importanta vice uzar vorti quale ed, od, e.c. Kande li notesis skribe, on konservis li integre, t.e. kun omna repeti; ye unesma vido od audo lo semblas a ni tre stranja, ma pos kelka tempo on kustumeskas lo, e kontree la repeti di ta importanta temi en belega linguo sonas impozante ed inkulkas su anke en nia memori. Ma altra e plu importanta efekto di ta metodo esas, ke la texti esas extraordinare exakta, ed omna mikra deviaco od eroro dil kopiisti quik deskovresas, per komparo kun similia expresuri.
Detalo quan me volas ankore mencionar esas, ke la diskursi da Buddho komencas sempre per la vorti: «Tale me audis». Lo venas de ke pos la morto di Buddho la dicipuli aranjis koncilo ed omnu repetis la diskursi, quin lu audis e memoris. Do en multa kazi ni certe havas ne nur la idei, ma la propra vorti di Buddho.
La maxim bona moyeno enduktesar en la doktrino di Buddho esas komencar per la diskurso quan lu ipsa komence uzis, kande lu parolis a la kin asketi e quan me, ja aludis. Ol nomizesas: «La Diskurso pri la Fondo dil imperio di Yusteso» ed esas reale la fundamento dil doktrino. Ol traktas la tale dicita Quar Nobla Veraji, e lua texto esas:
«Esas du extremi, frati, quin mustas evitar ta qua tendencas a la redemteso. La una extremo, la tendenco al satisfaco dil pasioni e sensuala jui, esas vulgara, ordinara e koruptanta. L'altra extremo, la su-tormento, esas chagrenizanta, tormentanta e vana. Nur la mez-voyo, quan la Parfinito trovis, evitas ta du labirinti, apertas la okuli, donas savo e duktas a la liberigo, al sajeso, a la lumizo, al Nibbanam.
To esas la Nobla Okopla Mez-voyo, nome justa koncepto, justa rezolvo, justa parolado, justa ago, justa vivo-maniero, justa esforco, justa meditado, justa koncentrado.
Ico, frati, esas la nobla verajo dil sufro: Nasko esas sufro, maladeso esas sufro, morto esas sufro, chagreno, mizero, doloro e desespero esas sufro. Esar unionita a ne-amataji, esar separita de amataji, ne obtenar to quon on deziras esas sufro; kurte, la kin grupi di adherado esas sufro.
Ico, frati, esas la nobla verajo dil nasko dil sufro: Ol esas la dursto, qua genitas rinasko, qua akompanesas da plezuro e juado, qua amuzas su sive hike sive ibe, nome la dursto a sensual avideso, la dursto a vivo en ica od altra mondo, la dursto a nihiligo.
Ico, frati, esas la nobla verajo dil ceso dil sufro: Lo esas la tota renunco, nihiligo, forjeto, desmeto, forpulso di ca dursto.
Ico, frati, esas la nobla verajo dil voyo qua duktas al ceso dil sufro: Ol esas ica nobla okopla voyo, nome justa koncepto, justa rezolvo, justa parolado, justa ago, justa vivo-maniero, justa esforco, justa meditado, justa koncentrado.»
Ica poka frazi ye unesma aspekto semblas tre simpla, preske tro simpla por enuncar la fundamento di granda religio o filozofio; ma tamen li esas omno to e bezonas multa studiado por esar komprenata en lia toteso. La sola maniero por facar to, esas rilektar li ofte, e meditar profunde pri li. Me volas kurte explikar li.
L'unesma verajo ne bezonas multa expliki. On nur devas regardar cirkum su per apertita okuli ed oreli por konvinkesar, ke la vivo esas sufro e ke la poka instanti, dum qui on ne sufras, korpale o mentale, esas nur interrupti dil sufro. Ne esas necesa regardar la mondo-milito kun lua sennombra dolori e lakrimi, pro ke on povus objecionar, ke ol esas extraordinara situeso; on devas nur vizitar la hospitali, la karceri, la dementerii, la hemi dil poviri, la bucheyi ed altra tala loki por konvinkesar pri la vereso dil unesma verajo. Ti qui vivas tante egoiste, ke li ne vidas omnube la nemezurebla sufro, o qui opinionas, ke «ca mondo esas la maxim bona de omna posibla mondi» (Leibniz), povas refuzar la doktrino di Buddho; ol ne facesis por li. Esas do nur necesa explikar la expresuro: «La kin grupi dil adherado.» Buddho per preske naturciencal exakteso deskompozis la homo en kin ingredienti: La korpo, la sentimenti, la percepto, psikala tendenci (subkoncio), e la koncio. E lu pruvis, ke li esas pasema single e konseque kune. Do la adherado a tante pasema kozi, al personalajo, esas vana e duktas balde o tarde al sufro.
Esas necesa examenar plu detaloze la duesma verajo; ol montras la kauzo dil universala sufro. Ta kauzo dil tota divenado, do, dil vivo e di omna sufri, nomesas Trishna en Sanskrita, Tanha en Pali. La literala traduko di ca vorti signifikas: Dursto. Probable on selektis ta vorto pro ke en varmega landi, quale India, la dursto esas la maxim granda tormento. La senco en nia expres-maniero esas volo al vivo. («Sen komenco e fino esas ica mondo, nekonocebla esas la komenco dil enti submersita en iluzioni, qui, sizita dal volo al vivo, sencese esas duktata a nova naski e nova sufri.») Ma ol ne esas la volo al vivo da Schopenhauer, qua esas trans tempo, spaco e kauzeso, do metafizikala, la «kozo en su». Kontree Buddho docas, ke la volo al vivo, la dursto, esas cisa, quale omno qua esas acesebla per nia konoco, e ke ol esas submisita a la lego dil kauzeso. Altre ol ne povus esar la aganta kauzo dil vivo e konseque dil sufro. Ma ol esas anke la efekto di kauzi, altre ne esus posibla nihiligar ol per la nihiligo di la kauzi. Ta dursto o volo al vivo esas la volo al existo, qua manifestas su en homi, animali e planti, e mem en la ne-organika naturo. En la homi ol esas la koncianta e nekoncianta volo ed manifestas su pozitive kom avideso, negative kom odio, omnakaze kom egoismo. En kelka homi ta dursto manifestas su kom dursto al nihiligo; esas ti qui ocidas su. Ma to anke esas vana, nam esas anke speco di egoismo, e li mustas rikomencar en nova vivo ube li cesis. Nur ti qui ja atingis la skopo, povas ocidar su sen mala efekto. Omna lia agi esas senegoista.
La triesma verajo esas simpla: Se la kauzo, la dursto, cesas, anke la efekto, la sufro, cesas.
La quaresma verajo montras la voyo, qua duktas al ceso dil sufro, la nobla okopla voyo. Omna de ta ok parti komencas per la vorto justa, e quo esas justa en omna kazo, explikesas detale en la diskursi di Buddho, quale omna punti dil sistemo. Me povas donar nur kurta rezumo pri li.
Justa koncepto siginifikas justa opinioni pri la naturo dil existo, la profunda savo dil quar veraji, e libereso de superstico e prejudiki.
Justa rezolvo esas la ferma rezolvo vivar segun la doktrino pos esir trovata kom vera, e perseverar til la fino, l'atingo dil skopo.
Justa parolado esas: Ne mentiar, ne kalumniar, ne parolar rude e ne parolachar superflue.
Justa ago esas: Ne mortigar nek homi nek animali, ne prenar to quon on ne recevas voluntale, ne vivar nechaste.
Justa vivomaniero esas: Ne havar profesiono od okupeso qua efektigas sufro ad irga vivanta ento, exemple buchar, chasar, vendar ebriiganta drinkaji, sklavo-komerco, e.c.
Justa esforco esas quaropla: L'esforco por ne lasar naskar en ni mala pensi e deziri; l'esforco por forpulsar mala pensi e deziri, qui ja existas en ni; l'esforco por vekigar lo bona qua ne ja existas en ni; l'esforco por developar lo bona qua ja existas en ni. (Por montrar quale la Buddhismo ne nur donas preskripti e lasas la sequo al singlu, ma anke explikas quale on devas exekutar li e montras la maxim bona maniero facar lo, me volas citar, quale ol konsilas facar l'esforco por ne lasar naskar en ni mala pensi e deziri. Ol dicas: Kande tala pensi e deziri naskas, on devas probar ganar ek ta idei altra salutara, od on devas examenar la doloroza naturo di ta pensi, od on devas ne donar a li irga konsidero od atenco, od on devas analizar le e deskompozar li en lia elementi, od on devas abatar li kun apliko di omna fortesi e kun uzo dil maxim granda energio. E lore on vidos ke ta mala, nesalutara pensi dissolvesas e desaparas e la mento divenas ferma, kalma e forta. - Ed omna ta moyeni itere single explikesas en diversa diskursi por montrar, qua de ta moyeni esas la maxim bona en singla kazo.)
Justa meditado che la Buddhisti okupas quaze la sama funciono quale la prego che la deisti, (Judi, Kristani e Mahomedani). Ol vizas ke la doktrino divenez, por tale dicar, intuicala, e penetrez la tota pensado ed agado dil homo. Nam ne suficas askoltir e komprenir la doktrino, ma on devas inkulkar ol per iterata studiado e per certa exerci, tale ke ol esas sempre prezenta e guidas la ago, mem la semblante minim importanta, en omna instanto.
Justa koncentrado signifikas interna kolektado, koncentrado dil spirito. Ica koncentrado ofte duktas a stando di quaze su hipnoto; on asertas ke ta stando helpas penetrar a diversa trancendanta kapablesi; ma ca stadi ne esas necesa por atingar la skopo, Nibbanam, ma nur helpili, e Buddho ipsa dicis ke li sole ne suficas por atingar ta skopo.
Ni vidis nun, ke la diskurso pri la Quar Nobla Veraji, qua ye unesma instanto semblas preske tro simpla por kontenar la tota doktrino, fakte esas profundega e bezonas longa studiado por komplete komprenesar.
Existas anke kurta formulo, qua donas la esenco dil doktrino per un frazo. Ulfoye Sariputto, lore adheranto di altra maestro, renkontris Assaji, un del kin unesma dicipuli di Buddho, e questionis lu pri la doktrino, quan il sequis. Assaji respondis, ke il ne povas donar detaloza deskripto dil doktrino, esante dicipulo nur depos kurta tempo, ma Sariputto pregis lu donar nur kurta rezumo, e lore Assaji dicis: «De la kozi, qui rezultas de kauzo, la Parfinito deklaris la kauzo ed anke lia nihiligo. Ton la grand asketo docas.» Kande Sariputto audis ta vorti, lu komprenis: «Irgo qua esas submisita al nasko, esas anke submisita al ceso.» Tre joyigita lu komunikis ta expliko a sua amiko Moggallano, e la du juntis su al frataro di Buddho e divenis lua maxim eminenta dicipuli.
En ta sentenco ni renkontras l'unesma formuligo di la lego dil kauzeso, di kauzo ed efekto (Nidanam en Pali). E reale Buddho ne nur esas la deskovrinto di ta lego, sur qua esas fondita nia tota cienco, ma lu konstruktis sur ol sua tota doktrino. La maxim simpla formulo, per qua on expresis ta lego, esis: «Se ico esas, ito esas, se ico ne esas , ito ne esas.»
En la diskursi di Buddho on renkontras tre ofte formulo de dekedu membri, qua donas konekto di kauzo ed efekto en plu metodala maniero, la tale dicita Pataccasamuppado, (la litero, quan on trasskribas per c en Pali, pronuncesas ch en Ido), la Origino per Dependo. L'unesma membro di ta kateno (konekto) esas Avijjà o nesavo, e la formulo enumeras la diferanta kateno-membri, til ke on arivas al fino, nasko, morto e sufro. Lo duktus ni tro fore, se ni volus enumerar la tota kateno ed explikar la singla parti. La formulo, ligante la singla membri, sempre uzas la vorti: «Dependante de... formacesas...», ed ol finas per : «Tale la tota sufro-kateno naskas.» Pose retroirante la formulo dicas: «Per la kompleta abandono di... cesas...», ed ol finas per: «Tale la kompleta nihiligo di ta sufro-kateno eventas.» - Me volas nur direktar la atenco al unesma membro e konseque al prima kauzo dil sufro, nesavo, por montrar quale alte la Buddhismo prizas la savo. Nesavo en la Buddhista sistemo esas la prima kauzo di omna malaji, mem dil vicii, qui pro to en la Buddhismo on ne nomas peki, ma erori. Plu tarde ni vidos, ke la perfekta homo bezonas etiko e savo; nur una de la du ne suficas. Etiko esas la bazo; intelektala perfektigo esas egale necesa. Fakte la Buddhismo esas nur sistemo di su-kontrolado e su kulturo.
Buddho docas ke omno en la mondo esas evento, proceso, divenado, transformo e paso. Kande ulu questionis lu: «Quo esas omno?» lu respondis: «Okulo e korpala formi, oreli e soni, nazo ed odori, lango e sapori, korpo e kontakti, mento ed idei.» Do Buddho deskompozas la mondo en lua elementi preske tote samamaniere, ya mem preske per la sama vorti, quale nia maxim progresema ciencisti. (On vidas ke la Hindui agnoskas sisesma senco, la mento).
Buddho limitizis su strikte al problemo quan lu volis solvar, la sufro e la cesigo dil sufro. Ulfoye lu dicis: «Quale la maro esas permeita nur da un saporo, la saporo dil salo, tale mea doktrino esas permeita nur da un saporo, la saporo dil redemto.» Ed altrafoye: «Nur unon me docas, la sufro e la redemto del sufro.» E lu refuzis diskutar la metafizikala spekulaji di sua samtempani. Il pozis su ferme sur la sulo dil realeso e sempre insistis, ke on devas regardar la kozi quale li fakte esas. Do en la Buddhismo nultempe eventis e nultempe povas eventar kontreajo inter religio e cienco, quale en omna altra religii. Kande unfoye ermito venis che lu e pozis la lore ordinara questioni: «Ka la mondo esas eterna o ne, ka la mondo esas sen-limita o ne, ka la korpo e l'anmo esas sama, o quale l'anmo diferas del korpo, ka l'ento qua esas redemtita del cirklo dil metempsikoso existas o ne plus existas, od existas ed anke ne existas, o nek existas nek ne existas pos la morto?» lore Buddho respondis per la sequanta parabolo: «Se irga homo esas atingata da venenizita flecho, e lu dicus al mediko, qua volas extraktar la flecho: Me ne permisas extraktar la flecho, til ke me savas, de qua kasto la homo esas qua pafis ol, quale lu nomesas, ka lu esas granda o mikra, korpulenta o tenua, ube lu lojas, ek qua materio esas la pinto dil flecho, ek qua materio esas la kordo dil arko, e. c., e. c., ta homo mortus ante ke lu savus omno to. Same ulu, qua volus studiar omna ta filozofiala e metafizikala questioni, mortus ante ke lu konceptabus li. La respond e solvo di tala questioni ne duktas al kalmigo, al reala savo, a la lumizeso, al Nibbanam.» Ma la limitizeso al realeso ed al questiono pri la sufro e la redemto del sufro tote ne signifikas renunco a serioza e profunda pensado. Segun la doktrino di Buddho, la redemto ne esas por la mentale povri, ma nur por la serioza penseri.
Pro ke Buddho limitizis su strikte al realeso, lu anke refuzis spekular pri una unesma kauzo; omno quo existas, o plu bone dicita, omno quo eventas, esas efekto de kauzi, ta kauzi anke esas efekti de kauzi e tale al infiniteso; unesma kauzo ne esas pensebla. Do ne existas kreinto dil mondo, exter-mondala mondo-domminacisto e mondo-judiciisto; unesme pro ke la questiono pri la kreinto di ta kreinto quik prizentas su, e duesme pro l'universala valideso di la lego dil kauzeso, ne existas okaziono, nek spaco, por deo qua povus intervenar en la mond-ordino.
Ma Buddho ne negas la posibleso dil existo di tale dicita deo o dei,
altravorte, di enti superiora a homi. La Hindui tatempe kredis ye multa
dei kun un maxim alta deo, Brahma, e lia religio, konsistis precipue en
pregi e sakrifiki a la diversa dei. Buddho ne disputis la existo di dei,
pro ke quale ni ja vidis, lu limitizis su strikte ye sua temo ed evitis
omna metafizikala, super-tera teorii. Ma lu docis, ke anke la dei, se li
existas, esas submisita a la lego dil kauzeso, ke se forsan li vivas multe
plu longe kam homi, esas plu povoza e posedas qualesi, qui ne ja developesis
che la homi, tamen li esas mortala e ne havas povo por intervenar en la
mond-ordino, nek por rekompensar, nek por punisar. L'universo esas grandega
ed en ol povas existar multega posiblesi, nur ne la posibleso nihiligar
la lego dil kauzeso, la fundamento dil mond-ordino. Tale la dei en la Buddhismo
divenas quaze figuranti e servas en la populara, etikala rakonti por augmentar
la bona qualesi di Buddho; generale li esas bonvolanta e quaze servisti
di Buddho, omnakaze nenociva. Existas multa tala rakonti, tre interesanta
kom indiko di la lora tempi, e preske sempre tre humoroza; fakte la humuro
esas anke signo dil vera Buddhismo, ne nur la seriozeso. La maxim alta
deo, Brahma, en ta rakonti esas generale bon-kordia kerlo, fiera pri sua
ofico, ma ne tre inteligenta. Ma regretinde me povas citar nula de ta rakonti
pro manko di spaco, ol duktus ni tro fore de nia projeto; me povas nur
donar la maxim importanta punti e devas omisar omna kozi di duesma ordino.
La dei en la sistemo dil Buddhismo havas nulo dicenda, pro to omna prego,
omna sakrifiko, kurte dicita, omna rituala, oficial agi, esas ne nur superflua,
ma nociva, pro ke li produktas esperi qui ne realigesas, prodigas precoza
tempo e deturnas de justa koncepti. Pro to Buddho docas ke omna kredo al
valoro di pregi ed oficii esas un del maxim granda erori, un del tale dicita
ligili, qui impedas la realigo dil redemto. Ed esas interesiva, ke la moderna
Buddhisti desaprobas la Kristanismo, pro ke li asertas ke li asertas, ke
ol esas un de ta ligili, la ligilo per ritui ed oficii.
Pro ke nulo stabila existas en la mondo, ma nur diveno e paso, anke la homo esas tote pasema. Ni ja vidis ke Buddho deskompozas la personalajo en kin grupi, la korpo, la sentimento, la percepto, psikala tendenci e la koncio, e ke lu pruvas ke li esas senecepte pasema. Per parabolo, on komparas la persono a veturo; quale ica asemblesas ek diversa parti, roti, timono, axo, e. c., ma efektive ne existas veturo, ma nur ensemblo di ta parti, tale la persono existas nur ek ta kin grupi. Buddho nomizas li grupi, pro ke omna de li anke esas ne-unajo, ma kompozita ek multa parti. E pro ke li omni esas pasema, anke existas nulo stabila en la personeso, nulo esanta, nulo eterna. Ol esas, quale omno en la mondo, sumo de eventi. Nulube on trovas traco di nemortala anmo.
Ica ideo esas expresita en la konocata formulo dil Tri Signi (Tiratana),
qua esas un del fundamenti dil Buddhismo: «Omna formaco esas nekonstanta,
omna formaco esas doloroza, omna formaco esas anatta». Anatta esas
desfacile tradukebla: ol signifikas ne-reala, ne-substancala, sen-ferma,
permananta, persistanta, duranta bazo, sen to quon on ordinare nomizas
anmo. Reale ta formulo donas a ni bona ideo pri la filozofio dil Buddhismo.
E Buddho facas la konkluzo di ta fakto e pruvas ol per la sequanta argumento:
«Ka la korpo esas konstanta o nekonstanta? - Nekonstanta. - E to
quo esas nekonstanta, ka to esas doloroza o feliciva? - Doloroza. - E to
quo esas nekonstanta, doloroza, kad on povas konsiderar to en ta senco:
to esas mea, to esas me, to esas mea ego? - Certe ne.» - Pose to
repetesas kun l'altra quar grupi, do kun la tota persono, ed on arivas
al konkluzo, ke on ne devas akrochar su a tante pasema kozi.
La Hindui lore kredis e kredas ankore nun ye la metempsikoso, t. e. l'anmo-migrado, e li konsideras ta fakto kom la sola kompensanta yusteso. Li vidas, ke tre ofte la malo vivas felice e joyoze, dum ke la bono perisas mizeroze, e lia sentimento di yusteso demandas savar la kauzo di tala semblanta neyusteso. Do li konkluzas, ke la malo juas nun l'efekti di boneso en pasinta vivi, e la bono sufras pro maleso en pasinta vivi. E li asertas, ke l'anmo migras de korpo a korpo, homala, animala o deala, pos omna morto, segun strikta lego di yusteso.
Pro ke Buddho negas l'existo di tala nemortala, lu logikale anke negas la metempsikoso o riinkarnaco dil anmo. Komprenende lu ne negas la psikal procesi, quale senti, idei, patosi, vol-expresi, e. c., lu nur negas nur la tale dicita anmo, certa ulo, ne-materiala loko, cielo, purgatorio od inferno, ed ibe vivas perpetue. Ma proke lu esis konvinkita, ke l'universala lego dil kauzeso efikas ne nur en la materiala mondo, ma en la tota mondo, l'universala lego dil kauzeso efikas ne nur en la materiala mondo, ma en la tota mondo, do anke en la etikala, lu ne forjetis la ideo entote, ma lu deduktis rinasko. Tale: la vivo-proceso, qua formacas la persono, ne esas nur materiala, ma ol havas ankore altra kauzo. Ta kauzo esas la dursto, la forco quan ni renkontris en la duesma verajo kom kauzo dil sufro. Anke la moderna naturcienco docas, ke la materio e la forco restas sempre egale granda, ke li nur chanjas lia aspekto ed agado, ma ke lia maso ne diminutas nek augmentas. Do tam longe kam ta dursto existas kom kauzo, ol mustas efikar e genitar lua efekto. E se la materiala bazo, sur qua, ed en qua, ol agas, disfalas per la morto, ta kauzo mustas sizar altra apta peco de materio por durar agar. Nova vivanto formacesas, nova ento, e la proceso di diveno e paso kontinuas, tam longe kam la kauzo existas.
Por explikar ta desfacila procedo l'anciena Buddhisti ja uzis diversa
paraboli, exemple: Supozez, ke ulu acendas lampo. Kad ol povas brular
dum la tota nokto? - Yes.- Ka la flamo dil unesma vigilo esas la sama kam
ta dil duesma vigilo? - no. - En la duesma la sama kam en la triesma? -
No. - Lore, kad esas altra flamo, qua brulas en l'unesma, altra en la duesma,
ed altra en la triesma vigilo? - No; la flamo ligata al sama lampo brulis
dum la tota nokto. Same eventas ye la duro dil enti. Unu mortas, unu naskas,
sen interrupto, un existajo sequas altra, same kam la koncio-instanti sequas
uno l'altro sen interrupto dum la vivo. - Altra parabolo dicas: Esas simila
a la lakto, qua venas del bovino, divenas kremo, pose butro. Kad esas justa
dicar: La lakto esas sama kam la kremo e la butro? - No, ma plu juste esus
dicar: Dependanta de ito, ico naskas. Same l'existo dil enti rinovigas
su. Ed anke ja lore on questionis: Kad esas la sama qua rinaskas od altru?
Ed on respondis: Nek la sama, nek altru. - Ma lore ne esas la sama, qua
facas irga ago e qua recevas la rekompenso o la puniso. - Me ne esas la
sama, ma anke ne esas altru, nam sen la dursto dil unu, l'altru ne aparabus.
- Donez exemplo: - Se ulu plantacas arboro ed altru plu tarde furtas frukto
di ta arboro, ka la furtero povas alegar kom exkuzo, ke lu ne prenis posedajo
dil altru, pro ke l'altru ne posedas la frukti, ma nur l'arboro? - No,
nam sen l'arboro la frukti ne existus.
Ni vidas, ke on probis explikar maxim bone posibla ta doktrino per paraboli, ma quale omna paraboli, li explikas nur parte. La desfacilajo por ni komprenar la procedo di tale dicita rinasko, existas en nia koncepto dil personeso kom estanta duranta ento, dum ke reale ol esas sucedo di instantala koncio-instanti, e ke reale la persono vivas nur dum un koncio-instanto, mortas e pose rinaskas per la sequanta koncio-instanto. Ni ne esas sama en du sequanta instanti, nek fizikale, nek mentale, ma ni perceptas ta chanji nur pos longa tempo, pro ke generale li esas mikrega. La cienco asertas, ke omna atomo dil korpo chanjas en cirkum sep yari, e la mento chanjas multe plu rapide. Ulfoy Buddho dicis tre juste: «Esus plu justa konsiderar la korpo kom fixa kam la mento, nam olta chanjas min rapide.»
Nun la questiono prizentas su, ube ta forco rifixigas su, qua materio
ol sizas. To eventas sugun tote determinita lego: la forco fixigas su,
ube ol renkontras tote fitanta materio. Se dei existas, li mustas konsistar
ek irga materio, mem tre subtila, e la kauzo povas duktar al nasko di nova
ento en la mondo dil homi, animali, forsan anke a mondi kun plu desfavoroza
kondicioni, quin en anciena India on imaginis kom mondo di demoni ed inferno.
L'universo esas grandega e la posiblesi esas infinita. On povas hike uzar
la komparo kun la radio-telegrafado: la sendita mesajo ne manifestas su
omnube, ma nur en ta aparato, qua akordas exakte kun la send-aparato. Ed
ante la deskovro dil telegrafado sen-fila on regardabus to kom neposibla.
La forco havas certa qualesi ye l'instanto di la morto, e ta qualesi
formacesis dum la vivo dil ento. Omna ento genitas la tendenco a repeto,
ol tendencas divenar kustumo, e la povo dil kustumo formacas la karaktero.
La ago influas ne nur l'extera mondo, ma anke la aganto ipsa. Ta qua agas
bone, kustumeskas agar bone, e per to divenas bona ed inverse. E tale lu
kelkope posedas certa karaktero ye l'instanto di la morto, e segun ta stando
lu rinaskas, tam longe kam la kauzo, la dursto kontinuas.
Ago nomesas Sanskrite Karma, en Pali Kammam. E la tante ofte miskomprenita doktrino di Karma signifikas nulo altra kam la lego, ke bona agi duktas a bona rinasko, e mala agi a rinasko en mala cirkonstanci, quo esas l'apliko di la lego dil kauzeso al etikala domeno. Ma la frukti dil agi konsistas nultempe ye eterna feliceso od eterna doloro. Omno eventas en la mondo dil diveno e paso, do, kande l'efekti dil bona e mala agi exhaustesis, li cesas agar, e l'efekti di nova agi komencas agar, e tale dicita dei, pos la ceso dil agi, qui duktis li a lia mondo, povas rinaskar kom homi, ed inverse, segun ke nova mala o bona agi komencas efikar.
Ma la procedo, segun la doktrino di Buddho ne eventas strikte mashinale,
tale ke certa ago recevas sempre la sama kompenso, ma lo dependas anke
del individuo, de lua tota tendenci e volo, kurte, de lua karaktero. Buddho
montris to per parabolo: «Esas quale se ulu pozas manuedo de salo
en kikra vazo de aquo. Ka vi opinionas, ke la poka aquo en ta vazo divenas
saloza per ta manuedo de salo? - Certe. - E pro quo? - Pro ke esas nur
poka aquo. - Ma se ulu pozus manuedo de salo en la granda Ganges-fluvio;
ka vi opinionas ke la Ganges-fluvio divenos saloza per ta manuedo de salo?
- No. E pro quo? - Pro ke la quanto de aquo en la Ganges-fluvio esas grandega.
Tale la sama ago facita da certa homo havas altra efekto ye lu ipsa segun
lua karaktero.» Buddho formuligas la lego di Karma tale: «Quale
homo recevas la kompenso, tale ol korespondas lua ago»; e lu negas
la formulo: «Quale homo agas, tale lu recevas la kompenso.»
Subtila, ma tre importanta, difero.
Per la strikta sequo dil okopla voyo on kelkope arivas a sempre plu
granda perfekteso, e la dursto qua genitas la rinasko, extingesas. Do,
rinasko ne plus eventas ed on atingas la skopo dil Buddhismo, qua nomesas
Sanskrite Nirvana, en Pali Nibbanam. Ta stando ne esas morto; la literala
traduko di ta vorti esas extingo, quale extingo di lampo. Ed al questiono
qua extingesas, la respondo esis: «avideso, odio ed iluziono, la
tri fairi dil egoismo». Nirvana, segun la doktrino di Buddho esas
do mentala stando ed atingesas dum la vivo; exemple Buddho arivis a Nirvana
en la nokto sub l'arboro en Buddha Gaya e vivis ankore dum 45 yari. En
la Brahmanismo la sama vorto signifikas eniro dil anmo en Brahma, e konseque
atingesas erste pos la morto. La uzo dil sama vorto por du tante diferanta
kozi efektigis multa erori che Europana studianti dil Buddhismo. Ed ankore
cadie multa personi, mem eruditi, opinionas ke la Buddhista Nirvana signifikas
la nihilo. Kontree, ol esas stando di perfekta libereso e feliceso, e Buddho
dicis pri su ipsa pos atingir Nirvana: «Inter ti qui esas felica
en la mondo, me anke esas.» Reale ta stando di feliceso e sereneso
esas partikulareso dil Buddhismo. Dum ke altra religii kondamnas, o adminime
ne rekomendas la sereneso, la Buddhismo konsideras ta stando kom un del
kondicioni por avancar en la nobla voyo. Ta feliceso augmentesas ankore
per la penso, ke on atingis ta stando per propra esforci, ke ol ne dependas
del graco di ula deo e ke konseque nula deo, nek diablo, povas forprenar
ol.
La persono qua atingas ta stando nomesas Arahâ, quon on povas
tradukar per santo. Lu vivas ankore til ke l'efekti di antea Tanha e Karma
exhaustesis, e pro ke omna agi facesas nun tote senegoiste, nula nova Tanha
e Karma formacesas, altravorte la dursto extingesis, nula forco existas
ye la morto por sizar nova materio, do nula rinasko eventas.
Ka lore on eniras la nihilo? Yes e no. Yes, se ni aplikas nia kategorii
di spaco e tempo, sen qui ni povas reprezentar a ni nulo, a ta stando.
Lore reale Nirvana esas la nihilo. No, se ni pnsas ke la homala intelekto
ne povas penetrar en regioni ube ta kategorii forsan ne regnas. Buddho
konsideris ta questiono kom una qua ne helpas atingar la liberigo del sufro
e nomizis ol, quale ti pri la eterneso dil mondo, e. c., trapo dil opinioni,
reto dil opinioni. Lu nulatempe livis la solida sulo dil realeso, e de
ta solida vidpunto lu vidis, ke tam la idealisti kam la materialisti transpasas
la limiti dil realeso; iti, pro ke li afirmas to quon li ne povas savar,
ici, pro ke li negas to quon li ne povas savar.
Irgaquale on opinionas pri la teorio dil rinasko, on mustas agnoskar,
ke ol plu bone kam irg altra, explikas la semblanta neyusteso en la fortuno
dil maxim multa personi; ol anke explikas plu bone kam irg altra la fenomeno
dil geniozi e dil tale dicita marvel-infanti, quin la lego di heredado
en la maxim multa kazi ne povas explikar. L'objeciono, quan on ofte audas,
ke la persono ne memoras lua antea vivo, ne esas valida; la persono anke
ne memoras la maxim multa eventi di sua nuna vivo, precipue ti dil komenco,
qui tamen esas tre importanta por sua nuna vivo. La memoro esas ligita
al cerebro, qua komprenende esas altra en omna vivo; tamen on ofte renkontras
infanti en Buddhista landi, precipue en Burma e Japonia, qui dum l'unesma
yari di lia vivo parolas pri l'antea vivo, ed on verifikis lia aserti en
multa kazi; kande li oldeskas, li kelkope perdas la memoro pri ta eventi.
Ed eventas kelkafoye che ni, ke ulu qua unesmafoye venas en certa regiono,
havas la ferma konvinkeso, ke lu ja esis en ta loko antee. On explikas
anke per ta teorio la remarkinda fakto di simpatio od antipatio inter diversa
personi ye unesma vido. Do on ne devus kategorike negar ica teorio; ol
esas tre desfacile pruvebla, ma ol esas posibla.
Me restis kelke longe che ta temi, pro ke li esas kelke desfacila por
ni, qui esas edukita en tote altra idei, e li esas tre importanta por justa
kompreno dil Buddhismo; ma li ne esas necesa por vivar segun olua etikala
preskripti. Nam, quale omno en la Buddhismo, on devas adoptar nur to quon
on komprenas, e mustas adoptar nulo per kredo.
Buddho
e sua doktrino
La
vivo di Buddho
La doktrino (Dhammo)
La
etiko (Silam)
La
frataro (Sangho)
Kelka
remarki generala