Ib audas ofte ke la esenco dil Buddhismo esas pesimista, ma to ne esas
justa. La Buddhismo esas nek optimista nek pesimista, ma evitas ta du extremi
e docas la verajo qua esas inter la du. Ni ja vidis, ke la sereneso esas
stando, quan on devas anke flegar por avancar vers la skopo. Inter la moyeni
por arivar al skopo esas la tale dicita sep Membri di la Lumizado, ed un
de ta membri esas joyo. (La altri esas: spirit-akuteso, energio, deskovro
dil verajo, meditado, koncentrado, ataraxio). Ed inter la Quar Sublima
Meditadi uno de li devas facesar kun joyoza kordio, quale me balde montros.
To ne semblas tre pesimista. Fakte on bezonas nur observar Buddhista populo,
quale la Burmani, por konvinkesar ke li esas nule pesimista, ma kontree
felica, joyoza e kontenta. Anke dum religioza festi, exemple la ja mencionita
plen-luna nokti, la homi ne prenas mieno di «povra pekeri»,
ma li esas serena e gaya.
Altra reprocho, quan on facas al Buddhismo esas, ke ol paralizas l'energio,
ke on divas indolenta, ke on devas nur meditar quiete e ne bezonas laborar.
Nulo esas plu nejusta; abstraktite la fakto, ke intensa meditado esas tre
penoza laboro, la Buddhismo iterante insistas ye diligenteso, e blamas
l'ociemeso. Maxim bone on povas pruvar to per kelka textal citaji: «Me
konocas nulo qua duktas tante a lo mala e diminutas tante lo bona kam frivoleso,
ociemeso, nemoderateso, nekontenteso; me konocas nulo qua duktas tante
a lo bona e diminutas lo mala kam l'energio.» - «Plu bona esus
vivar nur un dio ed agar energioze, kam vivar cent yari en indolenteso
ed ociemeso.» - «Indolenteso esas sordigo.» - «Ke
vere muskuli, pelo e tendini kun osti, karno e sango kontraktesez e sikesez,
ante ke me abandonez mea energio, ante ke me atingez omno quo povas atingesar
per homal perseverado, energio ed esforco.» - Fakte justa esforco
esas un del ok parti dil nobla voyo, e la maniero quale ol esas explikita
montras, ke on bezonas konstanta serioza energio. E ni jus vidis, ke l'energio
esas un del sep membri di la Lumizado. Ulfoye ulu questionis Buddho, pro
quo on nomizas lua dicipuli kombatanti, e Buddho respondis: «Pro
ke ni kombatas por alta vertuo, por alta aspiri, por alta sajeso.»
Certe la kombato esas direktita a su ipsa, ma to esas la maxim desfacila
kombato e bezonas la maxim granda esforco e persistado. E mem ti, qui ja
atingis la skopo e ne plus bezonas kombatar kontre sua propra pasioni,
duras laborar, docante la doktrino e montrante la beleso di ta stando.
Li duras agar, ma ne plus pro egoismo, ma pro amo ad omna enti, quale Buddho
facis til la lasta dio di sua vivo.
Me ja mencionis quante la Buddhismo prizas l'amo ad omna enti; ma ol
inkulkas specale anke ke on ne odiez sua adversi. Yen kelka citaji: «Se
ulu batas vi per manuo, bastono od espado, vi devas abstenar de venjema
pensi e sentimenti. Kontree vi devas exercar tale: Ke nia kordio ne perturbesez,
ke nul mala sono ekirez nia boko; ni volas restar omoza e kompatema, sen
sekreta odio. E se mem raptisti separus via membri ed artiki per akuta
segilo, ta qua iraceskus ne sequus mea doktrino.» - «Same quale
la tota stelo-lumo ne valoras la dekesisesma parto dil luno-lumo, tale
omna meritoza agi dil homo ne valoras la dekesisesma parto dil amo, la
redemto dil kordio. Same quale la suno levas su en la klara, sen-nuba cielo,
e lumas e brilas e radias e penetras omno, tale l'amo, la redemto dil kordio,
surpasas omna meritoza agi dil homo, e lumas e brilas e radias.»
- «L'amo esas la redemto dil kordio.» - Me povas anke mencionar
meditanta exerco, quan la texti laudas multege e sencese rekomendas por
la purigo dil kordio. On nomizas ol la Quar Nemezurebla Sublima Meditadi:
«Ulu radias kun amoza kordio vers un direciono, pose vers la duesma,
pose vers la triesma, pose vers la quaresma, adsupre ed adsube, cirkume
vers omna latero, e rikonocante su en omno ed identigante su kun omno,
lu omisas nulo qua vivas, e radiizas la tota mondo kun amoza kordio, kun
ampla, profunda, senlimita kordio, purigita de iraco ed odio.» Lo
sama repetesas pose kun la nura difero, ke vice amoza kordio on pozas kompatoza
kordio, joyoza kordio (por difuzar joyo omnube), e kalma kordio.
On anke reprochas al Buddhismo, ke ol kultivas la egoismo, pro ke omnu
probas esar vertuoza por ganar bona rinasko, ma mem se tala motivo existas,
ol ne esas kondamninda, tam longe on facas bonaji al altri pro tale dicita
egoismo; e ni vidis en la chapitro pri la etiko, quanta valoron la Buddhismo
atribuas a bona agi. Cetere tal egoismo esas min granda kam ta di homi,
qui kredas ke lia propra anmo recevos eterna rekompenso por lua bona agi,
dum ke la Buddhisti pensas ke ne li ipsa rekoltos, ma ke li nur preparas
bona rinasko por la ento qua esas l'efekto de li, ed anke ne por sempre,
ma nur tempale. Ultre on docas specale, ke se on facas lo bona kun l'intenco
atingar Nirvana, quo esus egoismo, on ne atingas ol, nam Nirvana esante
stando di totala ne-egoismo, ne povas atingesar per egoismo.
La Buddhismo, quale ni ja vidis, demandas ne nur etiko, ma anke savo;
ol postulas ke on sequez la doktrino ne pro ke on kredas ye Buddho od irga
dogmati, ma ke on esez penetrita dal vereso e general valideso di lua preskripti
per propra meditado e reflektado. Ni anke ja vidis, ke la formulo dil dekedu
membri, l'origino per dependo, do l'origino dil sufro, havas kom bazo ed
unesma membro nesavo. Buddho komparis la Brahmani qui kredis blinde ye
lia santa libri, la Veda, a serio de blindi; nek l'unesma vidas, nek la
lasta vidas, nek ti inter la du vidas, ma li mustas kredar to quon altri
dicas a li. La devo verifikar e ne kredar blinde montras su tre bele per
la famoza diskurso a la kalamani. Ultempe kelka habitanti di Kalama venis
che Buddho e dicis a lu: «Multa Brahmani ed ermiti venas che ni e
li docas diversa doktrini. To genitas dubiti en ni e ni ne savas quon ni
devas aceptar.» Lore Buddho respondis: «Esas justa e tre naturala
ke dubiti naskas en vi; blinda kredo esas refuzenda. Ne lasez direktar
vi segun rumori, ne segun tradicioni, ne segun nura aserti, ne segun tale
dicita santa libri, ne segun longe kustumita opinioni ed imaginadi, anke
ne segun ke irga santo o sajo dicis lo. Ma se vi ipsa agnoskas: ica kozi
esas justa, ica kozi esas nekontestebla, li kontributas a nia feliceso
ed a ta di omna entri, lore aceptez li e vivez segun li.» - Kurta
tempo ante lua morto Buddho dicis a sua dicipuli: «Kande vi havas
irga opiniono, ka lo esas pro ke vi volas honorizar e respektar me, e ke
vi facas lo pro veneraco a me?» - «No maestro.» - «Ka
to ne esas, pro ke vi ipsa agnoskas ed intelektas ta opiniono?» -
«Tala esas maestro.» - Buddho mem deklaris, ke on devas liberigar
su del lua doktrino kande on ne plus bezonos ol por atingar la skopo, pro
ke on ja atingis ol. Lu komparis la doktrino a rafto, quan on uzas por
transvehar fluvio, ma quan on abandonas, kande on atingas l'altra rivo.
(Ica parabolo esas partikulare apta e frapanta, pro ke en la Buddhismo
on nomas Nirvana l'altra rivo).
En omna lando e religio e precipue en orientala landi la miraklo esas
tre prizata. Ma pro ke la Buddhismo postulas meditado e savo, ol komprenende
ne fidas a mirakli o taumaturgi; Buddho partikulare interdikatas a sua
dicipuli facar tale dicita mirakli, ed un del quar delikti qua havas kom
konsequo
l'exkluzo ek la frataro esas fanfaronar pri la kapableso facar mirakli.
(L'altra tri esas: mortigar, furtar, e vivar nechaste). Ed en granda diskurso
lu specale interdiktas a sua dicipuli augurar segun la stando dil steli
o predicar segun irga tale dicita indici. Kande ulfoye kelki de lua dicipuli
demandis de lu permiso facar miraklo por konvertar certa homi, qui volis
vidar miraklo por kredar ye lu, lu respondis: «Eskamotisti povas
anke facar tala mirakli; la maxim granda miraklo esas la miraklo dil konverto
per konvinkeso.»
Quale ni vidis, Buddho inauguris lua kariero per la vorti: «Apertita
esas ad omni la pordego dil nemortiveso; qua havas oreli, venez e askoltez.»
En un de lua diskursi lu dicis: «Tri kozi brilas koram la tota mondo,
la suno, la luno e mea doktrino.» Esas do tote nekorekta atribuar
al Buddhismo irga sekreta doci e nomar li Esotera Buddhismo, quale plura
moderna, tale dicita religii e filozofi facas, exemple la teozofiisti.
Lo mala esas, ke ta sistemi plajias del Buddhismo kelka signo-vorti, quale
Karma e Nirvana, mixas li kun Brahmana, Kristana ed altra idei, precipue
mistika ed okulta, e nomizas ta mixuro Buddhismo. La vera Buddhismo esas
la kontreajo de mistika, desaprobas la mirakli, esas fondita nur sur la
realajo, e refuzas spekular pri lo absoluta ed altra tale dicita unesma
kauzi. Ta nejusta publikigaji pri la Buddhismo multe nocis ol en ocidentala
landi; dum ke la mistiko e mirakli dil »Esotera Buddhismo»
atraktis certa personi, ol repulsis serioza exploreri studiar la vera Buddhismo.
L'Angla ciencisto Rhys Davids, forsan la maxim bona konocero dil Buddhismo
en l'ocidento, dicis pri famoza libro titulizita «Esotera Buddhismo»
(da Sinnett): «La titulo esas tre bela, ma la kontenajo esas nek
esotera, nek Buddhismo; ultre ne existas esotera Buddhismo.»
Pro ke Buddho hezitis admisar homini en la frataro, e kande lu cedis
al pregi di sua nutro-matro Pajapati e sua amata dicipulo Anando, lu facis
rigoroza reguli por li, l'adversi dil Buddhismo reprochas a lu enemikeso
al homini. Ma se on konocas la situeso dil homini en lora India (ed anke
cadie che la Brahmani), on povas komprenar lua hezito. Fakte on povas citar
multa eventi en lua vivo qui montras l'alta estimo, quan lu havis por la
homini; e lu ipsa mencioni kelki ek lua femina dicipuli kom inter le maxim
bona e le maxim erudita de omna lia dicipuli. ed esas remarkinda, ke en
la santa libri dil Buddhismo, kande okaziono prizentas su mencionar homuli
e homini kune, on mencionas sempre ici unesme; exemple on dicas senecepte
matro e patro, e nulatempe inverse. Anke cadie la sociala stando dil homini
en Buddhista landi esas multe plu favorema kam en altra orientala landi.
En Burma exemple la homini esas legale egaligita al homuli e havas multa
yuri, quin lia fratini en Europa nun deziras atingar.
Ni ja vidis, ke ye la ero di Buddho perfekta toleremeso existis en India
pri la publikigo di irga opinioni religioza e filozofiala. Ta toleremeson
la Buddhismo konservis til cadie; dum la 2500 yari depos ta tempo ne un
sola homo konvertesis per koakto e ne un guto de sango varsesis pro la
difuzado dil doktrino. Tamen la Buddhismo esas mision-aganta religio e
difuzesis rapide tra la tota Centrala ed Orientala Azia, e dolcigis la
mori di sovaja populi quale la Mongoli e Tartari. E mem kande la Buddhismo
aceptesis dal potenta imperiestro Asoko cirkume 250 a. K., e divenis quaze
statal religio, la principi di toleremeso uzesis, se posibla, kun ankore
plu granda libereso, tale ke a ni, kun nia tale dicita kulturo, ol semblas
fablatra. Pri to ni havas la maxim certa pruvi per la epigrafi, quin Asoko
grabigis sur roki e stona koloni en la tota extenso di lua granda imperio.
Me ja parolis pri un de ta koloni, quan lu erektis en la nasko-loko di
Buddho. Me citas nun kelki de ta edikti por montrar la karaktero di ta
monarko pos lua konverto al Buddhismo: «L'adheranti di omna religii
vivez omnube komune e paceme. Omni konfesas su al dominaco, quan on devas
exercar sur su ipsa ed al pureso dil kordio. Certe la homi havas diversa
opinioni e tendenci. Homo devas prizar sua propra religio e nultempe difamar
ta di altri. Nam nur tamaniere lu dolorigas nulu. Existas cirkonstanci,
kande on devas mem honorizar la religio di altri.» On devas obediar
e respektar la genitori, anke respektar omna vivanta enti, e dicar la verajo.
Ti esas la vertui dil Dhammo.» (La religio di Buddho). - «Omnube
en mea imperio ed anke en ti di mea vicini me kreis rediala aranjuri pro
homi ed animali. Anke medicinala plantin por homi ed animali me plantacigis,
ube li ne ja existis. Sur la chosei me plantacigis arbori ed exkavigis
putei por homi ed animali.» - «Mea oficisti devas impedar neyusta
enkarcerigi e punisi, eskartar obstakli, helpar la povri e precipue homi
qui havas granda familii, qui esas evoza.» - «Ofical aferi
tro tardigesas. Nun me imperas, ke ye omna kloko ed en omna loko la oficisti
devas raportar a me, ka me manjas, o dormas od esas en la haremo, en mea
dormo-chambro, vehilo o gardeno. Pro ke me devas laborar kontinue por la
bonstando di omni, e la radiko di to esas esforco e rapida aranjo di la
aferi. Ed irga esforci quin me facas, esas por la skopo quitigar mea debo
ad omna vivanta enti, por ke li divenez felica; nam omna homi esas mea
filii.» - «La futura generacioni memorez, ke konquesto per
fairo ed espado ne meritas la nomo konquesto, pro ke ol kontenas nur trublo
e sovajeso. La futrua generacioni savez, ke existas konquesti nur en la
triumfo dil yusteso.» - «Ye la komenco di mea regno me militis
kontre la Kalingani e vinkis li. To eventis ante ke me adoptis la lego
di yusteso di Buddho. Dum ta milito multa centmili de homo mortigesis,
altri vundesis e tranesis a kapteso. Ma pos la adopto di ta lego di yusteso
me tre repentis ta milito, pro ke milito adportas kalamitati al populo,
morto, violaco, separo di parenti ed amiki, ed altra mizeri. Pro to me
repentas ta milito tante, ke mem se ulu ofensus me, me tolerus to, se esus
posibla. Pro ke me deziras, ke omnu havez sekureso, su-dominaco, paco e
joyo.» - Quankam me povus citar ankore multa simil edikti, me opinionas
ke le supre mencionita suficas por montrar la spirito dil Buddhismo e l'efekto,
quan ta doktrino havas; «per lia frukti vi devas judikar li.»
Ed omno to plus kam 200 yari ante Kristo! Semblas ke kelki di ta kondut-reguli
povas ankore servar a ni kom normo, e la remarki pri milito esas specale
oportuna.
Ma ne nur relate la etiko, ma anke relate la estetiko, la Buddhismo
efikis tre bona influo. en omna landi adube ol penetris, specala Buddhista
arto developesis, qua atingis alta grado di perfekteso. Esas neposibla
skribar hike detaloze pri ta temo, nam ol bezonus specala libro, me volas
nur mencionar ol e dicar, ke la grandioza edifici e monumenti ecitas l'admiro
di omna spektanti.
Esas remarkinda, quale la Buddhismo abominas omna koakto e kontree prizas
la libereso; mem en la frataro, quan Buddho fondis, ne existas vovo di
obedio. La Buddhismo volas facar la homi libera de omna kateni e ligili,
korpala, mentala, religiala, sociala. La Buddhisti nulatempe probas influar
l'opinioni politikal e religial di lia vicini. Edwin Arnold, qua kompozis
la belega poemo pri la vivo e la doktrino di Buddho: «La Lumo di
Azia» qualifikas la Buddhismo kom «la maxim granda deklaro
di homala libereso irgatempe promulgita.»
On ofte disputas, ka la Buddhismo esas religio o filozofio. To dependas
del senco quan on atribuas al vorto religio. Se on komprenas per ta vorto
nur la streta Kristana ideo di religio, la kredo ye deo e ye la dogmati,
e prenas la vorto en lua literala senco, esar ligita (a deo), lore la Buddhismo
ne esas relgio. Ma se on komprenas per religio to quo satisfacas la kordio
e la mento ed esas helpilo e konsolaco en omna cirkonstanci dil vivo, lore
certe la Buddhismo esas religio, quale demonstresas del sen-nombra adheranti
dil pasinta e nuna tempi. - Ma ol esas anke filozofio, pro ke ol postulas
ne blinda kredo, ma propra exameno e verifiko, e per to firma konvinkeso;
ed ol explikas la fenomeni dil mondo per natural maniero e ne per super-natura
ed exter-natura interveno di ula deo o di mistikala forci.
Me opinionas ke la deskripto di vera Buddhismo, quankam kurta e pro
to ne-kompleta, demonstras, ke ni povas lernar multo de ol, e ke ol esas
ankore cadie vivanta forco, qua povus helpar ni solvar multa problemi,
qui desquietigas ni en nia social e politikal relati. Ol esas vera kompletigo
e suplemento por nia ciencala e tro materialista mondo-koncepto, nam nura
konceptal cienco ne satisfacas nia sentimento, la cienco esante nek etikala
nek ne-etikala, Me opinionas anke, ke la Buddhismo apartenas al historio
dil filozofio e dil religio e devus esar docata en nia supera lerneyi,
tale ke ol divenos parto di nia generala kulturo.
Buddho
e sua doktrino
La
vivo di Buddho
La
doktrino (Dhammo)
La
etiko (Silam)
La
frataro (Sangho)
Kelka remarki generala