Ni ne posedas senlakuna biografio pri lu, nam lua adheranti interesis
su precipue pri lua doktrino; ma existas multa indiki pri lua vivo en la
diskursi dil kolekturo mencionita en la prefaco, tale ke on povas formacar
sat bona, quankam kurta biografio; e precipue la chefa eventi di lua vivo
esas bone konocita.
Esas do certa, ke Buddho existis, e kande ed ube lu vivis. L'anciena
raporti en la santa skriburi dil Buddhismo tote konfirmesas per samtempala
raporti da altra e mem da adversa sekti, do da nesuspektiva testi. Ultre
to stona epigrafi, di qui la evo ed autentikeso examenesis da ciencisti
de diversa nacioni, konfirmas ta raporti. Proxim la frontiero inter India
e Nepal exemple existas kolono, qua deskovresis recente e quan imperiestro
Asoko erektis cirkum la mezo dil 3ma yarcento a.K. sur la naskoloko di
Buddho. La kolono havas epigrafo en la linguo e skribmaniero di ta tempo:
«Hike naskis Buddho, la sajo dil Sakyagento.» En la sama regiono
on hazarde trovis stona kontenilo en loko, qua semblis kolino, pro ke ol
esis tote kovrita da herbi, ma qua esis reale granda monumento konstruktita
ek briki. En ica monumento trovesis belega urno ek kristalo, qua kontenis
multa mikra ornivi ed anke karbonigita osteti e cindro. La urno havas epigrafo
grabita: «Ico esas rezervuyo di reliquii di sublima Buddho, pia fonduro
dil Sakyagento, di lua fratuli e fratini, kun filii e spozini.» Omna
ta kozi, la stona kontenilo, la kristala urno, la ornivi, osteti e cindro
esas nun en la muzeo di Kalkutta, ube l'autoro di ca linei vidis li. Ed
on savas per la mencionita libri, ke Buddho kremacesis, ke la monumento
mencionita por konservar ta reliquii, quale anke la altra sep recevanti.
Simila monumento deskovresis recente proxim Peshavar en nord-westa India.
Do Buddho ne esis suno-heroo, quale kelka Europana ciencisti volis demonstrar
ante la deskovro di ta kolini e monumenti. Lu esis homo, e kom homo, e
ne kom deo o mi-deo on honorizas lu en Buddhista landi; advere kom extraordinara
e superiora homo.
La nasko-urbo di Buddho, ube trovesis la supre-mencionita kolono, nomesis
Kapilavatthu. Lua patro esis princo dil Sakya-gento e nomesis Suddhodano;
lua matro Maya mortis sep dii pos lua nasko; lore lua patro spozigis la
fratino di Maya, Pajâpati, qua edukis Buddho quale matro e plu tarde
divenis la unesma femina membro dil Buddhista frataro. Buddho vivis en
granda luxo segun sua rango, lu mariajis su kun princino di vicina familio,
nomita Yasodhara, e havis un filiulo Rahulo, qua plu tarde anke divenis
membro dil frataro.
Legendo raportas ke Buddho facis quar exkursi a la parki proxim la urbo,
dum qui la pasemeso di omna terala kozi montris su en la formi di senhelpa
oldo, di malado e di mortinto. Laste aparis ermito kom imajo di paco e
redemteso. Buddho lore meditadis pri la fundamenti dil vivo e trovis ke
la sufro esas inheranta ad omna existo. Il rezolvis konsakrar su al studio
dil kauzo dil sufro, e probar trovar remediilo. Lu savis ke lu ne povis
facar to meze di sua cirkondanti, e lu rezolvis livar spozo e filio e la
luxoza korto. Ye ta tempo esis kustumo en India irar a la solitarajo por
meditar pri la maxim profunda fakti dil vivo; la foriro di Buddho del hemo
al sen-hemeso konocesas per la nomo: La Granda Renunco. Lu evis lore 29
yari.
Komence lu vizitis famoza docisto di Sankhya e pose altra di Toga filozofio.
Pos plura yari, kande lu perfekte konocis lia sistemi, il trovis ke li
ne povis docar to quon il serchis. Il livis li e rezolvis retretar aden
la solitarajo ed obtenar la lumizeso per austera asketismo. En ta epoko
ta maniero esis la generala kustumo en India por obtenar plu granda savo
ed esis to, quon on komprenis generale kom religio. En ta solitarajo esis
kin ermiti ed ensemble kun li lu mortifikis sua korpo per penitenci e fastadi
dum longa tempo. Ma vice trovar la lumizeso, lu divenis sempre plu febla,
til ke uldie lu esvanis. Yuna pastorino, qua hazarde preterpasis, donis
a lu kelka lakto, tale ke lu rikoncieskis. Lore lu konvinkesis, ke per
tala moyeni lu ne povis atingar la skopo, e lu rikomencis manjar por riganar
lua forteso. La kin asketi, qui antee admirabis lua fervoro, nun abandonis
lu, konsiderante lu kom apostato.
La tradiciono dicas, ke to eventis ye plena luno di monato qua korespondas
a nia mayo; ed en Buddhista landi on festas ankore cadie omna plenluma
nokto e precipue ta di monato «Wesak». Ti qui nultempe esis
en tropikala regioni, ne povas imaginar la splendideso di tala plen-luna
nokti, kun lia steli sen-nombra; li nevolate direktas la pensi a nobla,
sublima idei. La tempo, qua pasis del dio, kande lu livis sua hemo til
la lumizado, esis sis o sep yari. Il evis do cirkume 35 yari, kande il
divenis Buddho.
En la loko, qua nun nomesas Buddha Gaya, ube to eventis, existas ankore
arboro dil sama speco (Ficus religiosa), ma probable ne la sama arboro;
ma brancho dil sama arboro qua plantacesis cirkume 200 yari plu tarde en
Anuradhapura, anciena metropolo di Ceylon, ye l'acepto dil Buddhismo dal
rejo e multa habitanti, kande l'imperiestro Asoko sendis sua filiulo Mahindo
e sua filiino Sanghamitta a Ceylon por propagar la doktrino di Buddho.
Li sucesis konvertar omna habitanti, e Ceylon esas ankore cadie un de la
loki, ube la Buddhismo konservis su maxim pure. La brancho, qua lore plantacesis,
bone kreskis e vivas ankore kom grandega arboro en bona stando, pro ke
ol sempre flegesis kun granda sorgado dum la yarcenti. Ol esas la maxim
oldal historial arboro dil mondo. L'autoro di ca diserturo vidis e l'arboro
en Buddha Gaya e ta en Anuradhapura, e mustas konfesar, ke lu ne povis
retenar su regardar ta du loki kun profunda emoco.
Ica tota deskripto dil serchado e plurfoya falio semblas tre konforma
al vereso; se on volabus reprezentar Buddho kom deo, on rakontabus to diferante.
E to quo sequas nun, semblas anke tre probabla; on raportas, ke lu komence
dubis kad il devas promulgar sua doktrino e facis la sequanta reflekto:
«Esos tre desfacila por la homaro, qua movas en l'ordinara vivo komprenar
la repozesko dil mento, l'extingo dil avideso, la ceso dil dezirego, la
Nibbanam (Nirvana). Ma lu vinkis ta dubi reflektante, ke certe existos
homi, qui esos kapabla pensar serioze, e lore lu rezolvis propageskar sua
doktrino per la vorti: «Apertita esos ad omni la pordego dil nemortiveso;
qua havas oreli, venez ed askoltez!»
India ye ta tempo ja esis tre kultivita; komerco ed industrio florifis.
Ol esis dividita en plura imperii; kelki esis monarkii, altri republiki,
parte patricala, parte demokratala, ed existis anke libera urbi. L'anciena
raporti parolas pri richa komercisti e mestiero-patroni, e la reji e nobeli
vivis en granda abundo. Generale la populo semblas esir kontenta e felica,
nam ni audas nulo pri politikala o sociala mizero. Tre rare ni lektas pri
militi, e se li kelkafoye eventis, li esis nur la afero dil reji e nobeli;
dum ke borgezi, laboristi e rurani ne desquietesis pri to e durigis tranquile
lia labori. Do nek la mizero dil diala vivo, nek la opreso dil guverno
iniciis l'anciena Hindui reflektar pri religioza e filozofiala temi, ma
kontree la deziro meditar pri la situeso dil homo en la mondo, pri la valoro
e nevaloro dil vivo naskis en la repozo di prospero. Existis filozofiala
skoli quale en anciena Grekia; on havis anke la maxim granda toleremeso,
qua ulatempe existis en irga lando e tempo, por diskutar e propagar irga
teorio. On kritikis la dogmati di la lora religio, la Brahmanismo, ed on
negis mem l'autoritato dil santa skriburi, la Veda. On riskis mokar la
rituo dil bapto, qua ne esis invento dil Kristanismo, ma qua uzesis ja
tatempe en India. On asertis ke, se on povus lavar su libera de peki per
aquo, lore la fishi e rani devus esar le maxim pura por enirar la cielo.
Migranta docisti filozofiis ed interdisputis pri limitizeso o nelimitizeso
dil mondo, pri eterneso od efemereso dil ego, pri existo o ne-existo dil
nemortala anmo. Materialisti docis, ke omno cesas ye la morto. Altralatere
on interpretis la nepersonala neutra absoluto Brahman, kom personala deo
Brahma. On disputis pri libereso dil volo e neceso; anke la fatalismo havis
sua reprezentanti. Plus ni renkontras skeptiki qui docis: «Vereso
ne existas, omno esas egale vera e nevera». Sofisti vagadis tra la
landi, disputante kontre omna ta sistemi, e ja ye ta tempo on nomizis li
haro-fendisti e glata anguili. On aranjis granda publika diskurso-turniri
kun premii por la maxim bona retori. On vidas per to, ke existis lore en
India vivaca mentala vivo e ke on esas nejusta asertante, ke la klimato
di India kripligas la pensado.
En tala kondicioni e cirkonstanci Buddho komencis sua kariero. Lu pensis
unesme a la kin ermiti, kun qui lu vivis olim e qui abandonabis li; li
vivis lore en la kapreolo-parko Isipâtanam proxim Benares, ed ad
ibe il direktis su. Kande li vidis lu venar, li rezolvis ne salutar lu,
nek montrar ad il la politaji kustumala, pro ke li konsideris lu kom apostato.
Ma quante plu proxim lu venis, tante min li povis persistar ye lia rezolvo;
do li ofris a lu sideyo ed aquo por lavar lua pedi. Pos ico Buddho facis
a li sua unesma diskurso, quan ni posedas probable ye lua propra vorti,
pro ke ol esas la maxim bona expozo di lua doktrino. Komence un de la kin
ermiti e kelkope omna kin konvertesis a lua doktrino. En ta loko, quale
la texti dicas, ube la Lego di Yusteso ruligeskis, erektesis granda monumento,
qua recente ekterigesis e quan l'autoro di ca linei anke vizitis.
La konverti multeskis nun rapide; balde la konvertinti esis 60 e ja
tatempe Buddho sendis li unope ad omna direcioni por predikar lua doktrino.
Quankam ne esas facila komprenar ol sat bone ye kurta tempo por povar explikar
ol ad altri, to esis posibla al unesma konvertiti pro ke li esis preske
omni homi, qui ja konocis la filozofiala sistemi, esante ek la alta kasti,
precipue Brahmani. Ma on ne opinionez, ke Buddho volis rekrutar adheranti
nur ek ta kasti; kontree lu predikis ad omni, alti e basi, sen difero inter
klasi o kasti. To esis lore nova kozo; til ta tempo la religio di India,
la Brahmanismo, ne volis propagar su inter la basa kasti; ici mustis nur
obediar le alta. Ta nova direciono postulis do granda kurajo, nam la kasto-sistemo
esis (ed esas ankore) quaze lego, e la lego imperis, ke ta qua docis la
Veda (lia santa libri) al basa kasti, meritas la morto, Buddho anke ne
parolis la Hinduana ciencisto-linguo, Sanskrita, en sua diskursi, ma la
populara linguo di la lando, Pali, en qua esas kompozita anke la maxim
anciena dokumenti e raporti pri la Buddhismo. Lu dicis ulfoye: «Omnu
devas lernar la doktrino en sua propra linguo». Ed il ne kustumis,
quale la Brahmani, docar la fundamento di sua sistemo nur a certa selektita
dicipuli, ma al tota populo. La Buddhismo esas do l'unesma misionala religio.
Yen me eceptale rakontas naraceto ek la Buddhista libri, qua montras
la habila maniero, per qua Buddho konquestis la kordii dil homi: Yuna homino,
nomizita Kisagotami, havis unika filieto qua mortis. En sua doloro el ne
volis kredar ke la filio esis mortinta e kuris a sua konocati por obtenar
remediilo. Fine on dicis a lu, ke la unika homo, qua povus donar ad el
remediilo, esas Buddho. Lore el iris e pregis lu pri medikamento por sua
filieto. Buddho quik agnoskis, ke nura vorti di konsolaco ne suficus por
remediar la chagreno di la povra yunino. Lu do dicis ad el, ke el serchez
kom medikamento kelka grani de pipro, ma li mustas venar ek domo, ube nulu
mortis. El iris joyoze, pro ke esis facila obtenar tante ordinara artiklo
quale pipro. Ma omnaloke, ube el demandis pipro e mencionis la kondiciono,
quan Buddho impozabis, on ne povis donar ol ad el, ed on dicis: «Quon
tu pensas? Esas poka vivanti, ma multa mortinti.» Fine el komprenis,
ke lua doloro ne esis unika, ma ke ol esas universala e ke la sufro esas
ne-evitebla. Lua chagreno kelkope extingesis, lua kordio quiesteskis, el
enterigis sua filieto ed adheris al Buddhista frataro.
Buddho ipsa predikis til sua morto dum cirkum 45 yari, marchante de
loko a loko, sequata da nombro de dicipuli. Segun la reguli di sua frataro
il manjis nur unfoye omnadie ed obtenis la manjaji mendikante. Il konvertis
reji, nobeli, Brahmani, komercisti, laboristi, homini de omna klasi, e
multi ek li divenis mem membri dil frataro o granda bonfaceri di ol. Il
adaptis sua diskursi segun la kapableso di sua audantaro, ed on mencionas,
ke lu ofte parolis en alegorii e paraboli, ma lu distingis sorgoze la strikta
senco del metaforala.
Kurta tempo ante lua morto il maladeskis de disho de fungi, inter qui
esis kelka venenozi. Lu mortis cirkum la yaro 480 a. K., evanta 80 yari.
Segun nova kalkuli sorgoza, la eroro pri la yaro di lua morto povas variar
nur po tri yari ye omna direciono, do esas inter 483 e 477; la maxim recenta
kalkulo fixigas la yaro 483 e mem la dio 13ma oktobro, ma komprenende to
ne esas certa.
Dum sua lasta hori Buddho parolis ankore al dicipuli qui esis proxima,
e lu repetis la precipua punti di sua doktrino. Kande li questionis lu,
qua pos lua morto devus esar la duktero dil frataro, lu respondis, ke la
reguli dil frataro e la fundamento dil doktrino devas esar lia duktero.
E kande lua dicipulo e konstanta akompananto Anando questionis, quale on
povas honorizar lu pos sua morto, lu dicis: «Me ne bezonas nek deziras
specala honori; ti ek mea dicipuli, qui sempre vivas segun la doktrino
e laboras sencese por lia plibonigo, honorizos me maxim bone.» Lua
lasta vorti esis: «Omna kompozita kozi esas pasema; laborez sencese
por via redemto.» (La vorto quan me tradukas per redemto povas anke
tradukesar per liberigo, fakte la Buddhista ideo di redemto esas liberigo
di omna ligili dil pasioni, e ne absorbo en Brahma, quale la Brahmani docis,
od eterna vivo en cielo, quale la Kristani docas.)
Buddho mortis en Kusinara, ne tre fora de sua naskoloko, ed esis kremacata
kun rejala honori, me ja mencionis, ke lua cindro dividesis en ok parti,
e ke on erektis granda monumenti en formi di kupoli sur li.
En ica kurta raporto pri la vivo di Buddho me povis mencionar nur la
precipua eventi; ma on povas vere dicar, ke lu esis un de la maxim eminenta
homi qui ultempe vivis. Lua influo ye lua samtempani esis grandega e sempre
direktita a lo bana. Li dicis pri lu: «Il vivas quale il predikas,
ed il predikas quale il vivas.» Lua modesteso esis tante granda kam
lua kompato ed amo a la sufranta homaro; kande on lektas la personala raporti
di lua dicipuli, on vidas, kun qua entuziasmo ed amo li adheris ad il.
Li omni volis esar sempre proxim lu, quo ne esis posibla. Por konsolacar
ti qui esis for de lu, il dicis: «Qua vivas sugun la doktrino, esas
proxim me.» Ne esas do astoniva, ke pos lua morto dum la yarcenti
kreesis legendi pri lua vivo, precipue en landi ube la Buddhismo propagesis
plu tarde. La grand amaso dil populo havas sempre la tendenco gloriizar
sua granda homi e heroi, e mem deigar li. Me ne povas mencionar hike la
legendi pri Buddho, quankam ofte belega e tre poezioza, pro ke li duktus
ni tro fore; me restriktis me ye la certa fakti di sua vivo.
Ankore cadie on ofras flori koram la statui di Buddho, ne kom sakrifiko
a deo, ma por atestar l'estimo e la veneraco quin on havas por lu kom la
maxim bona e saja de omna homi, quan on ne povas sate dankar pro donir
lua doktrino al mondo. Formulo di respekto quan on adoptis e repetas ankore
cadie, dicas: «Lu esas la Sublimo, la Maestro, la tote Lumizito,
la Perfekto en savo e konduto, la Benedikato, la Mondo-konocero, la Nekompareblo,
la Duktero dil ne-amansita homi, la Docisto di dei e homi, Buddho.»
Buddho
e sua doktrino
La vivo di Buddho
La
doktrino (Dhammo)
La
etiko (Silam)
La
frataro (Sangho)
Kelka
remarki generala