Diskurso da Hans Cornioley ye la 5.8.1961 dum la Idorenkontro en Zürich. (Chefa fonto: Schweizer Lexikon, Encyclios-Verlag AG, Zürich, 1948, 6, tomo, kol. 1109-1147)
 

1. Geografio. Oficiale la lando nomas su en la quar nacionala lingui: Schweizerische Eidgenossenschaft, Confédération suisse, Confederazione svizzera, Confederaziun svizzra, do Suisa Federuro. La postmarki e la moneto montras la latina vorto Helvetia; tale la lando dil kelta tribuo Helveti nomesis dal Romani. Suisia sendas sua fluvii a plura mari sen ipse tushar marorivo. La vicina stati es Germania, Liechtenstein, Austria, Italia e Francia. La surfaco es de 41 000 km², la nombro dil habitanti 5 milioni. Bern es la <<federal urbo>>, t.e. la loko, ube la nacional autoritati legifant ed exekutanta kunvenas o rezidas. La federala tribunalo trovas su en Lausanne e l'unika nacional universitato (teknikal) en Zürich; ta tri fakti pruvas l'equilibranta tendenco dil suis interna politiko. La tri chefa parti dil lando es Alpi, Mezolando e Jura. La maxim alta somito di Jura es Mont Tendre (1680 m), ta di Alpi es Dufourspitze (Dufourpinto) en la Monte-Rosa-grupo (4634 m); la maxim basa punto es la rivo di Lago Maggiore en Ticino (193 m). La lando es povra pri explotebla minerali. Plu important es la diversa petri. La klimato es mixuro inter l'atlntikal-oceanala klimato di Westeuropa e la kontinentala di Esteuropa. La klimato komprenende anke dependas forte del geografial alteso. En Suisia es multa riveri, fluvii e lagi, pro ke preske 2000 km² trovas su sub eterna glacio e nivo. To havas l'avantajo permisar l'exploteso dil imanenta elektral energio (cirkume 24 miliardi kWh). Pri la vejetantaro es dicenda ke la lando prizentas speci de Mediteraneo til Arktiko. Simila es la bestiaro, quankam komprenende e regretinde ol minacesis e minacesas plu intense kam la plantaro. En la Nacionala Parko en Engiadina ed en altra protektoregioni on mantenas l'originala vivo dil naturo.
 

2. La populo di Suisia konsistas segun la historial eventi ek leponta, ligura, kelta, reta, romana, germana (alemana e burgunda) elementi, qui vivas en quar linguala regioni: germana, franca, italiana, romancha. 58% es protestanta, 41% katolika. La habitodenseso forte varias en lando geografiale tante neegala: en industriala regioni til 600 pro km², en Jura 50, en Alpi min kam 25. Depos plura yari la tendenco koncentrar su en l'urbi augmentas; la konsequo es du grava strukturala chanji: multa filii di rurani livas lia vilajo, e la kreskant urbi manjas rurala sulo. Tamen del 3107 komoni es nur 46 urbi (kun plu multa kam 10 000 habitanti, tale en 1957) e de li 5 kun plu multa kam 100 000: Zürich, Basel, Genève, Bern, Lausanne. 1/3 de omna habitanti vivas en urbo. La general aspekto es ankore rurala. Atencind ultre l'urbi e la vilaji es, specale en Jura ed en la pre-alpala regiono, la multa izolita domi segun l'alemana tradiciono. La kostumi e la kustumi es tre varianta, e ta manko di irga uniformeso pruvas lokal autonomeso depos yarcenti.
 

3. Ekonomio. Depos la 17. yarcento la rurala populo diminutis pro l'industriala developo. Prezente cirkume 41% dil Suisi laboras en l'industrio. Dum la du mondomiliti tamen la rural ekonomio sucesis vinkar riskoza nutrala situeso. La sulo ne favoras la cerealikultivo. La bestiaroeduko impulsis al nutrivokultivo. Important es la frukti e la laktoprodukturi. L'industrio exportacas texuri, horloji, mashini, kemiaji. La lando di Alpi vizitesas dum la tota yaro da multega turisti; la turismo grave influas la nacionala financala stando. La montala klimato efektigis anke l'instituceso di nombroza sanatorii. - Multa fervoyala linei interligas omna regioni, e l'internaciona trafiko es tre densa pro la centrala situeso, di qua la tekniko dominacis la geografiala desfacilaji. Mem la fluvionavigado es kelkagrade posibla ed ofras ankore posiblesi por la futuro. Basel, Genève e Zürich posedas interkontinenta aviacostaciono; ultre to existas multa lokala flugeyi civil ed armeala.
 

4. Depos 1874 la suis armeo, bazita sur la pura defensoprincipo kom kondiciono dil politikala neutreso, es nacionala, ne plus la sumo di kantonala kontingenti. Omna suisa homulo legale obligesas servar en l'armeo kom soldato, suboficiro od oficiro, en la helposervo o (kom sanesale neapta) pagante specal imposto; l'obligo duras del 20. til la 60. vivoyaro.
 

5. Kantoni. Suisa Federuro formacesas da 25 kantoni (de li es 6 mi-kantoni), t.e. plu o min mikra stati, di qui propra legi ed autoritati garantiata dal Federuro pruvas autonomio ankore tre forta. Nur to, quon la populo per voto delegabas, es federal afero: armeo, dogano, posto, moneto, federala tribunalo, civila kodexo, komerca falio, punisala kodexo, asekuro dil oldi, orfani ed invalidi. La kantoni es tre diversa pri grandeso e populodenseso. Ex. la kantono Graubünden havas surfaco de cirkume 7100 km², la kantono Zug de 240 km², en Basel habitas 4800 personi po km², en Graubünden 18 averaje.
 

6. Yuro. La yurala developo dum yarcenti adportis egaligo inter richi e povri, rurani ed urbani, populo e guvernanti. Segun la konstitucuro de 1874 (kun multa chanji til nun segun la volo dil populo) la legifanta autoritato es la du chambri reprezentanta la populo e la kantoni, l'exekutanta es la federala konsilistaro (7 membri, di qui un membro elektesas dal parlamento por un yaro kom prezidanto dil Federuro), la yurala la federala tribunalo.
 

7. Historio. Existas traci qui pruvas homala vivo en Suisia ja ante e pos la lasta glacial epoko. Vers 8000 a. K. la nomada chaseri divenis sedentaria. L'unesma historiala populo esis la kelta Helveti, qui en 58 a. K. vinkesis en Bibracte (Francia) dal Romani, qui pose okupis la lando e vinkis anke la Reti en l'esto. la romana traci es nombroza. Ye la 4. yarcento komencis la kristanigo. 100 yari plu tarde aparis la germana tribui Alemani e Burgundi. La Alemani ne asimilis su al kelta-romana populo; la Burgundi agis lo; tale naskis la germana e la franca parti di Suisia. Pos la divideso di Frankonia en 843 erste en 1033 la tota lando divenis parto dil German Imperio. Dum la 12. yarcento la duki de Zähringen fondis urbi. Le Habsburg, pro liatendenco posedar la stradi vers Gotthard ed Italia, provokis l'unesma defensala Federuro ja ante 1291. Austria vinkesis en 1315 ye Morgarten, e la Federuro kreskis. En 1386 Austria ankorfoye vinkesis ye Sempach, e to signifikis la fino dil princala dominaco. 100 yari plu tarde la vinki dil Federiti kontre la duko di Burgundia adportis al Suisi glorio e la famo esar militale fortega, e li partoprenis ye l'europana dinastiala konflikti til la katastrofo dil batalio ye Marignano en 1515. Lore komencis la realigeso dil principo dil neutreso. Basel divenis la centro dil suisa Humanismo. La Reformo ne eventis sen grava konflikti, ma l'autonomeso dil kantoni salvis la Federuro. La fino dil Triadekyara Milito (1648) adportis al Federuro la formala separo del German Imperio. La Franca Revoluciono igis la chanjo dil oligardiala strukturo en la kantoni e l'aplikeso di demokrata principi. En 1815 la Wienana Kongreso agnoskis la suisa neutreso kom <<esanta en l'intereso di omna europana stati>> e fixigis la nacionala frontiero. Lasta grava konflikto interna eventis en 1847 inter la katolika e la protestanta kantoni. Ol fortunoze finis en 1848 per l'aprobeso dil konstitucuro. Dum la militi 1870/71, 1914/18 e 1939/45 Suisia ne atakesis, e l'armeo esis pronta defensar la frontiero. En la lando di Reda Kruco la principo dil aziloyuro aplikesis segun posibleso. - En Suisia existas nul akuta minoritatoproblemo, quankam komprenende ni es fora de vivar en perfekta harmonio. - La geografiala, historiala, kulturala fakti e la politikala stabileso igis ke Suisia divenis la rezideyo di plura internaciona organizuri e ke ol juas certena prestijo internaciona.
 

8. Skoli. Del Suisi Jean Jacques Rousseau e Heinrich Pestalozzi departis la reformeso dil edukala koncepto e dil pedagogio. La klerikala skolo havas olda tradiciono; suficas mencionar la mezepokala kuvento St. Gallen. La Reformo developis la skoli; Zürich per Zwingli e Genève per Calvin formacis du tipi dil reformita konfeso. En la kolegii dil katolika kantoni la *konfesionala skoli mantenesis. Altra granda suisa pedagogi esis Fellenberg, Girard, Florentini, Orelli. Prezente la konstitucuro stipulas la generala, obligala viziteso dil elementala skolo sur kantonala bazo. L'instrukto es gratuita e *konfesionale neutra. La sekundara skoli surpasas la legala minimo. Ultre la profesionala skoli existas la gimnazii qui preparas l'universitatala studii. La sep suis universitati es en Basel (fondit en 1460), Zürich, Bern, Genève, Lausanne, Neuchâtel e Fribourg; es adjuntenda la komercal universitato en Zürich. Mencionend es ankore la nombroza privata skoli.
 

9. Lingui. La quar nacionala lingui (germana, franca, italiana, romancha) es malgre quantala diferi (73-21-5-1%) yurale egala (nur la romancha ne uzesas kom oficiala linguo dil Federuro). La plurlingueso es un dil principi di Suisia; la principo realigesas per la respekteso dil tradicionala linguala teritorii. Migranta personi do devas asimilar su. Fakte existas ne quar, ma dekedun lingui: germana, franca, italiana, l'alemana dialekti kom parolata linguo, franca dialekti, lombarda dialekti e la kin romancha skribala formi. La plurlingueso dil lando e la vivanta dialekti efikigas avantaji e desavantaji: avantajo es la relative forta intereso por la lingui dil altri; desavantajo es la ofte poke satisfacanta konoceso dil propra linguo; to valoras precipua por l'alemana Suisi. Es sempre desfacila kombinar lo vertikala kun lo horizontala, tale ke l'intenseso es egal en la du direcioni.
 

10. Literaturo. Ek la linguala situeso rezultas ke la literaturo es unlatere vere suisa (dialekti e romancha), altralatere parto dil generala germana, franca, italiana literaturo. La germana literaturo di Suisia komencas en la kuvento St. Gallen (cirkume en 800). Me citas nur kelka nomi de lore til prezente: Notker Labeo, Hadlaub, Hartmann von Aue, Zwingli, Paracelsus, Manuel, Stumpf, Anshelm, Tschudi, Haller, Gessner, Lavater, Pestalozzi, Gotthelf, Keller, Meyer, Spitteler, Walser, Steffen, Frisch, Dürrenmatt. - Same nur kelke nomi ek la franca literaturo: Othon de Grndson, Madame de Stael, Constant, Rousseau, Monnier, Amiel, Toepffer, Bridel, Père Girard, Duchosal, Rambert, Godet, Reynold, Ramuz, Zermatten, Chable. - Pri l'italiana literaturo es mencioninda: Cicereo, Riva, Soave, Chiesa, Zoppi, Abbondio, Bianconi, Filippini. - E yen kelk autori romancha; Travers, Bifrun, Flugi, Caratsch, Caderas, Lansel, Huonder, Muoth, Mathis, Bühler, Peer, Famos, Gilli. - Me renuncas nomar plur ecelant autori di verki en dialekto.
 

11. Arto. Anke l'artala vivo profitis del germana, franca ed italiana vicini; tamen on povas konstatar propra nacionala kulturo dil quar linguala teritorii. Exemple plura specala domotipi e sat autonoma populal arto es mencioninda. Prehistoriala trovaji es sat nombroza, anke la traci dil roman epoko. La fru-kristan arton montras ex. Riva San Vitale, Müstair, St. Gallen. Exempli dil romanala stilo es videbla en Romainmôtier, Payerne, Rüeggisberg, Giornico, Zillis, Stein am Rhein, Zürich, Chur, Basel. La gotiko videsas en Lausanne, Sion, Hauterive, Mesocco, Chillon, Neuchâtel, Fribourg, Königsfelden, Bern, Schaffhausen, en la kantoni Graubünden e Valais. Gotikala piktisti esis Witz, Fries e le Nelkenmeister. Ek la renesanco es mencioninda l'ilustrita kroniki, la piktisti Graf, Manuel, Holbein, Stimmer, arkadi en Ticino, guverneyi en plura kantoni, multa publika fonteni. La baroko havas bel traci en Brig, Schaffhausen, Engendina, Ascona, Luzern, Rheinau, St. Urban, Mustèr/Disentis, Einsiedeln, Muri en Argovia, St. Gallen. Famoz artisti esis Gessner, Merian, Liotard, Graff, Füssli. Exempli dil klasikismo es videbla en Bern, Yverdon, Solothurn, Morges, Neuchâtel, Zürich, Winterthur. La moderna teknikala stilon montras multa nov edifici (kirki, skoli, hospitali, lojokolonii). Klasikismala piktisti esis Gleyre, Robert, Böcklin, Welti, Ciseri, Anker. Diday e Calame iniciis la pikteso di Alpi. Altra piktisti ek la lasta cent yari esis od es Disteli, Zünd, Koller, Menn, Buchser, Hodler, Amiet, Giacometti, Cingria, Pellegrini, Vallotton, Klee, Deschwanden, Burnand, la skulptisti Vela, Haller, Geiser, Hubacher.
 

12. Muziko. La melodii dil alpokorno e dil yodlokanti montras tre olda muzikala bezono dil suisa montani. Altra fonto es la kuventokanto, ex. di St. Gallen e di Engelberg. Ja depos la 14. yarcento la populal instrumentala muziko existas. Plu tarde muzikokolegii mediacis la kompozuri dil vicina kulturi. Dum la muzikala klasiko multa suisa korokanti naskis, e fondesis la muzikosocieto, plu tarde la societo dil kanteri e ta dil kompozeri. Tipikala por nia lando es la neexisto di grav abiso inter diletantal e profesionala muziko malgre la nivelodifero. Plura Suisi juas internaciona famo: Hubert, Doret, Suter, Brun, Schoek, Gagnebin, Honegger, Beck, Martin, Burkhard, Sutermeister.
 

13. La helplinguala movado en Suisia. Unlatere la Suisi semblas esar poke interesata dal helplinguoproblemo, pro ke multi konocas adminime du nacional e pro to europana lingui (ecepte la romancha). Altralatere la plurlingueso mantenas vivanta l'intereso por linguala problemi, e la turismo kontributas al latent agnoskeso dil utileso di generala linguo.
 

Ma la voyo del latenteso al manifesto es evidente tre longa. Tamen es konstatenda ke en omna sistemal organizuri partoprenis e partoprenas Suisi ek omna linguala regioni. Pri Ido me mencionas Friedrich Schneeberger kom un dil pioniri. Kelk altra nomi: Thomann, Waltisbühl, Noetzli, Schrag, Bosshard, Novell, Kreis, Anderegg, Zimmermann, Kleiner, Wittwer, Fehlmann, Fischer, Hofstetter ed altri [On ne obliviez la autoro dil prezenta artiklo, sro Cornioley! (La editoro)]. Ni omna serchas la yuni, qui devus sequar ni...
 
 

<<Kande, povra, gaya, me tra landi migris
e komparis rejobrilo kun la monti,
balde me pro tu obliviis tronoflitro,
quante esis fier pri tu la mendikisto!>>

Editerio di Progreso, 1962
 

Por irar ad la Ida TTT-eyo http://yi.com/home/ChandlerJames/