คัมภีร์ วิสุทธิมรรค ภาค ๑ ตอน ๒ หน้า 141-150

หน้า ๑๔๑

ก็แลปีติ ๕ อย่างนี้นั้น เมื่อตั้งครรภ์ไปจนแก่ได้ที่ ย่อมยังปัสสัทธิ ๒ อย่าง คือ กายปัสสัทธิ และจิตตปัสสัทธิ
ให้เกิดบริบูรณ์ ปัสสัทธิเมื่อตั้งครรภ์ไปจนแก่ได้ที่ ย่อมยังสุขทั้ง ๒ อย่าง คือ กายิกสุข และเจตสิกสุขให้เกิดบริบูรณ์
สุขเมื่อตั้งครรภ์ไปจนแก่ได้ที่ ย่อมยังสมาธิ ๓ อย่าง คือ ขณิกสมาธิ อุปจารสมาธิ อัปปนาสมาธิให้เกิดบริบูรณ์แล

ในปีติ ๕ อย่างนั้น ผรณาปีติใด ที่เจริญขึ้นเป็นมูลแห่งอัปปนาสมาธิ จนถึงประกอบเข้ากับสมาธิได้ ผรณาปีติ
นี้เป็นปีติที่ท่านประสงค์เอาในอรรถนี้

ส่วนบทนอกนี้ ( คือ สุขํ ) มีอรรถดังนี้ ความสำราญชื่อว่า สุข อีกนัยหนึ่ง ธรรมชาติใดกัดเสีย ( หรือ ) ขุดเสีย
( คือ ) กำจัดเสียด้วยดีซึ่งอาพาธในกายและใจ เหตุนั้น ธรรมชาตินั้นจึงชื่อว่าสุข ( ธรรมชาติอันกำจัดอาพาธเสียด้วยดี )
สุขนั้นมีความอร่อยเป็นลักษณะ มีอันพอกพูนธรรมทั้งหลายที่สัมปยุตกับสุขเป็นรส ( เป็นกิจ ) มีอันข่วยสนับสนุน
( สัมปยุตธรรม ) เป็นเครื่องปรากฏ

แม้ว่า เมื่อความแยกกันไม่ได้ในที่ไหนๆ แห่งปีติและสุขนั้น มีอยู่ก็จริง ( แต่ ) บัณฑิตพึงทราบ ( ความต่างกัน )
ว่า ความยินดี เพราะได้อิฏฐารมณ์เป็นปีติ ความเสวยรสแห่งอิฏฐารมณ์ที่ได้แล้วเป็นสุข ปีติมีอยู่ในที่ใด สุขย่อม
มีในที่นั้น ( แต่ว่า ) สุขมีอยู่ในที่ใดไม่แน่ว่าปีติจะมีในที่นั้น ปีติท่านสงเคราะห์ในสังขารขันธ์ สุขสงเคราะห์ใน
เวทนาขันธ์

หน้า ๑๔๒

ปีติเปรียบเหมือนความดีใจในเพราะได้เห็นหรือได้ยินข่าวหมู่ไม้หรือน้ำ สุขเปรียบเหมือนความสำราญในเพราะ
ได้เข้าร่มเงาหมู่ไม้ หรือได้บริโภคน้ำ แห่งบุคคลผู้อ่อนเปลี้ยอยู่ในทะเลทราย นี่กล่าวตามปีติและสุขมีปรากฏอยู่ใน
สมัยนั้นๆ จริงๆ

ปีตินี้ด้วย สุขนี้ด้วย มีประการดังกล่าวมา มีอยู่แก่ฌานนั้น หรือว่ามีอยู่ในฌานนั้น เหตุนั้น ฌานนี้ท่านจึงกล่าวว่า
( ปีติสุขํ ) มีปีติและสุข อีกนัยหนึ่ง ปีติด้วย สุขด้วย ชื่อว่า ( ปีติสุขํ ) ปีติและสุข ดุจบททวันทวะทั้งหลาย มีบท
ธัมมวินยะ ( ธรรมและวินัย ) เป็นต้น ปีติและสุขอันเกิดแต่วิเวกมีอยู่แก่ฌานนั้น หรือมีอยู่ในฌานนั้น เหตุนั้น ฌานนี้
ท่านจึงกล่าวว่า ( วิเวกชมฺปีติสุขํ ) มีปีติและสุขอันเกิดแต่วิเวก ดังนี้ก็ได้ แท้จริง ฌานเป็นสิ่งที่เกิดแต่วิเวก ฉันใดก็ดี
แม้ปีติและสุขในฌานนั้นก็เป็นสิ่งที่เกิดแต่วิเวกเหมือนกันฉันนั้น และปีติสุขที่เกิดแต่วิเวกนั้นมีอยู่แก่ฌานนั้นด้วย
เพราะเหตุนั้น กล่าวว่า " วิเวกชมฺปีติสุขํ " โดยเป็นบทเดียวกันนั่นแหละจึงจะชอบ ส่วนในวิภังค์กล่าวไว้โดยนัยว่า
" สุขนี้ไปพร้อมกับปีตินี้ " ดังนี้เป็นต้น แต่เนื้อความแม้ในวิภังคปาฐะนั้น ก็พึงเห็นว่าอย่างเดียวกันนี้

หน้า ๑๔๓

คำว่า " ปฐมํ ฌานํ " นี้จักมีแจ้งข้างหน้า บทว่า อุปสมฺปชฺช แปลว่าเข้าถึงแล้ว มีอธิบายว่าบรรลุแล้ว
หรือแปลว่า ให้เข้าถึงพร้อมแล้ว มีอธิบายว่าให้สำเร็จแล้ว แต่ในวิภังค์แก้ไว้ว่า " บทว่า อุปสมฺปชฺช คือความได้เข้า
ความถึงเข้า ความถูกเข้า ความทำให้แจ้ง ความลุถึง ซึ่งฌานที่ ๑ " ดังนี้ บัณฑิตพึงเห็นว่าเนื้อความแม้แห่งวิภังค
ปาฐะนั้นก็อย่างเดียวกันนี้ บทว่า วิหรติ คือ พระโยคาวจรเป็นผู้ได้ฌานมีประการดังกล่าวฉะนี้แล้ว ยังความเคลื่อนไหว
ความเป็นไป ความรักษาไว้ ความสืบไป ความดำเนินไป ความไปมาได้ ความอยู่ไปได้ แห่งร่างกายให้สำเร็จด้วย
อิริยาบถวิหาร ( ความผลัดเปลี่ยนอิริยาบถอยู่ ) อันสมควรแก่ฌานนั้น สมคำที่กล่าวไว้ในวิภังค์ว่า บทว่า วิหรติ
ความว่าย่อมเคลื่อนไหว เป็นไปรักษา สืบไป ดำเนินไป ไปมาได้ อยู่ไปได้ เพราะเหตุนั้นจึงกล่าวว่า วิหรติ ดังนี้

ส่วนคำใดที่ข้าพเจ้ากล่าวไว้ว่า ปฐมฌานละองค์ ๕ ดังนี้ ความที่ปฐมฌานละองค์ ๕ ในคำนั้น บัณฑิตพึงทราบ
ด้วยอำนาจแห่งการละนิวรณ์ ๕ เหล่านี้ คือ กามฉันทะ พยาบาท ถีนมิทธะ อุทธัจจกุกกุจจะ
วิจิกิจฉา เพราะเมื่อนิวรณ์เหล่านั้นยังมิได้ละแล้ว ฌานจะเกิดขึ้นหาได้ไม่ เหตุนั้น นิวรณ์เหล่านั้น
จึงเรียกว่า " องค์ที่ต้องละ " แห่ง ปฐมฌานนั้น แม้ว่าธรรมทั้งหลายที่เป็นอกุศลอื่นๆ ก็ละได้ในขณะแห่งฌานด้วย
( มหาฎีกาว่า หมายเอาในขณะเข้าฌาน เพราะแม้ผู้ได้ฌาน แต่ในเวลามิได้เข้าฌาน อกุศลจิตมีโลภจิต
เป็นต้นก็เกิดขึ้นได้ )

หน้า ๑๔๔

ก็จริงอยู่ ถึงกระนั้นก็นิวรณ์ ๕ นี้เท่านั้น เป็นตัวทำอันตรายแก่ฌานอย่างมาก แท้จริง จิตที่ถูกกามฉันทะประโลม
ไปในอารมณ์ต่างๆ แล้วย่อมไม่ตั้งมั่นในเอกัตตารมณ์ ( เอกัตตารมณ์ คือ อารมณ์อันมีสภาพเป็นหนึ่งด้วยอำนาจ
แห่งกสิณ มีปฐวีกสิณเป็นต้น หรือว่าอารมณ์อันนำมาซึ่งความเป็นหนึ่ง กล่าวคือ เอกัคคตา ) นัยหนึ่ง จิตนั้นถูกกาม
ฉันทะครอบงำแล้วย่อมไม่ดำเนินไปสู่ทางที่จะละกามธาตุ อนึ่งจิตนั้นถูกพยาบาทกระทบกระทั่งอยู่ในอารมณ์ ย่อมเป็น
ไปอย่างสะดุด ถูกถีนมิทธะครอบงำแล้วย่อมเป็นจิตไม่ควรแก่การงาน มีอุทธัจจกุกกุจจะเป็นเบื้องหน้าแล้วย่อมเป็นจิต
สงบไม่ลง คิดพล่านไป ถูกวิจิกิจฉาขัดขวางแล้วย่อมไม่ขึ้นสู่ทางอันจะยังการบรรลุฌานให้สำเร็จ นิวรณ์ ๕ นี้เท่านั้น
ท่านเรียกว่า " องค์ที่จะต้องละ " เพราะเป็นตัวทำอันตรายแก่ฌานอย่างมาก ดังกล่าวมาฉะนี้

ก็เพราะว่า วิตกย่อมปักจิตลงไปในอารมณ์ วิจารตามผูกพันไว้ ปีติอันเกิดแต่ประโยคะ ( ความเพียร )สมบัติทำ
ความอิ่มเอิบ และสุขทำความเฟื่องฟูแก่ใจอันมี ( ภาวนา ) ประโยคะที่วิตกวิจารนั้นทำให้สำเร็จแล้ว โดยไม่ฟุ้งซ่าน
ออกไป ครั้นแล้ว เอกัคคตาอันความปักจิต ความตามผูกพัน ความอิ่มเอิบ และความเฟื่องฟูเหล่านั้นอุดหนุนแล้ว
ย่อมตั้งไว้ซึ่งจิตนั้นพร้อมทั้งสัมปยุตธรรม ( ธรรมที่เกิดร่วมด้วย ) ที่เหลือ โดยเสมอโดยชอบ ( มหาฎีกาว่า
โดยเสมอ คือ เสมอกันแห่งอินทรีย์ โดยชอบ คือ โดยไม่มีความย่อหย่อน และความฟุ้ง เพราะไกลจาก ธรรมอัน
เป็นข้าศึก ) ในเอกัตตารมณ์

หน้า ๑๔๕

เพราะเหตุนั้น ความที่ปฐมฌานประกอบองค์ ๕ บัณฑิตพึงทราบโดยเป็นความเกิดขึ้นแห่งองค์ ๕ นี้ คือ วิตก
วิจาร ปีติ สุข เอกัคคตา ด้วยเมื่อองค์ ๕ นี้เกิดขึ้นแล้ว ฌานจึงได้ชื่อว่าเกิดขึ้นแล้ว ด้วย
เหตุนั้น องค์ ๕ นั้นท่านจึงเรียกว่า " องค์ประกอบ " แห่งปฐมฌานนั้น เพราะฉะนั้นไม่ควรถือว่ายัง
มีฌานอื่นที่ประกอบด้วยองค์ ๕ นั้นอยู่อีก เหมือนเสนา ท่านกล่าวว่าประกอบด้วยองค์ ๔ ดนตรี กล่าวว่าประกอบ
ด้วยองค์ ๕ มรรค ท่านกล่าวว่าประกอบด้วยองค์ ๘ ก็ด้วยบังคับแห่งองค์เท่านั้นโดยแท้ ฉันใด แม้ปฐมฌานนี้ก็พึง
ทราบว่า ท่านกล่าวว่ามีองค์ ๕ หรือว่าประกอบด้วยองค์ ๕ ก็ตาม ก็ด้วยบังคับแห่งองค์เท่านั้นเหมือนกัน ฉะนั้น
องค์ ๕ นี่ย่อมมีแม้ในขณะแห่งอุปจารโดยแท้ แต่ว่าในอุปจาร องค์ ๕ นั้นมีกำลังยิ่งกว่าปกติ ( กามาวจร ) จิต
ส่วนในฌานนี้ องค์เหล่านั้นได้ลักษณะรูปาวจร ย่อมมีกำลังยิ่งกว่าอุปจาร ( จิต ) เสียอีก แท้จริง ในองค์เหล่านั้น วิตกปักจิตลงไปในอารมณ์ด้วยอาการอันชัดเจนยิ่งเกิดขึ้น วิจารก็ตามฟั้นอารมณ์อย่างเต็มที่เกิดขึ้น ปีติและสุขก็
แผ่ไปทั่วสรรพางค์กายเกิดขึ้น เพราะเหตุนั้นพระผู้มีพระภาคเจ้าจึงตรัสไว้ว่า " องค์ ( อวัยวะ )สักน้อยหนึ่ง
แห่งสรรพางค์กายของเธอผู้ได้ปฐมฌานนั้น อันปีติและสุขที่เกิดแต่วิเวกไม่สัมผัสแล้วหามีไม่ "
ดังนี้ แม้เอกัคคตาก็สัมผัสในอารมณ์ทั้งหลายเกิดขึ้น ดุจฝาหีบชิ้นบน สัมผัส ที่ฝาหีบชิ้นล่าง ฉะนั้น นี้เป็นความพิเศษ
กว่ากามาวรจิตนอกนี้แห่งองค์ ๕ นั้น

หน้า ๑๔๖

ในองค์ ๕ นั้น เอกัคคตาพระผู้มีพระภาคเจ้ามิได้ทรงชี้ไว้ ในปาฐะว่า สวิตกฺกํ สวิจารํ ... นี้ก็จริงอยู่ ถึงอย่างนั้น
เอกกัคคตา ก็นับเป็นองค์ได้แท้ เพราะตรัสไว้ในวิภังค์ว่า " คำว่าฌาน คือ วิตก วิจาร ปีติ สุข เอกัคคตา " ดังนี้
แท้จริง อุเทศ พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงทำด้วยอธิบายใด อธิบายนั้นเป็นอันพระองค์ได้ทรงประกาศแล้วในวิภังค์นั่นแล

ส่วนวินิจฉัยใน ๒ บทว่า " ปฐมฌานมีความงาม ๓ ประการ ถึงพร้อมด้วยลักษณะ ๑0 นั้น ดังนี้ ความที่ปฐมฌาน
มีความงาม ๓ ประการ บัณฑิตพึงทราบโดยจัดเป็นเบื้องต้น ท่ามกลาง ที่สุด และความที่ฌานนั้นถึงพร้อมด้วย
ลักษณะ ๑0 ก็พึงทราบโดยเป็นลักษณะแห่งเบื้องต้น ท่ามกลาง ที่สุด เหล่านั้นแล พระบาลีในเรื่องนี้มีดังนี้

ปฏิปทาวิสุทธิ ( ความหมดจดแห่งปฏิปทา ) ( มหาฎีกาว่า ตั้งแต่ โคตรภู จนถึงฌานจิตเกิดเรียกว่า
ปฏิปทา ) * เป็นเบื้องต้นแห่ง ปฐมฌาน อุเปกฺขานุพฺรูหนา ( ความเพิ่มพูนแห่งอุเบกขา ) เป็นท่ามกลางแห่ง
ปฐมฌาน สมฺปหํสนา ( ความร่าเริง ) เป็นที่สุดแห่งปฐมฌาน

( ในข้อว่า ) ปฏิปทาวิสุทธิ เป็นเบื้องต้นแห่งปฐมฌาน ( นั้นถามว่า ) ลักษณะแห่งเบื้องต้นมีเท่าไร ( ตอบว่า )
ลักษณะแห่งเบื้องต้นมี ๓ คือ จิตหมดจดจากอันตรายแห่งปฐมฌานนั้น ๑ เพราะความที่หมดจดแล้ว จิตย่อมดำเนิน
ไปสู่สมถนิมิตอันเป็นสายกลาง ๑ เพราะความที่ดำเนินไปแล้ว จิตย่อมดิ่งไปในสมถะนั้น ๑

* มหาฎีกาว่า ตั้งแต่ โคตรภู จนถึงฌานจิตเกิดเรียกว่าปฏิปทา เพราะเป็นทางดำเนินแห่งฌาน ปฏิปทานั้น
หมดจดจากอันตรายแห่งฌาน เรียกว่า ปฏิปทาวิสุทธิๆ นี้มีในอุปปาทะขณะแห่งฌานจิต ( ขณะฌานจิตกำลังเกิดขึ้น )
ท่านจึงกล่าวว่าเป็นเบื้องต้น

ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกขา ( คือ อุเบกขาใน ตัตรมัชฌัตตตาเจตสิก ซึ่งเป็นโสภณเจตสิกไม่ใช่ อุเบกขาเวทนาเจตสิก ) ที่เนื่องในฌาน เพิ่มพูนขึ้นโดยความสำเร็จกิจ เพราะไม่มีกิจอันใดอีก เรียกว่าอุเปกฺขานุพฺรูหนาๆ นี้มีในฐิติขณะแห่ง
ฌานจิต ( ขณะที่ฌานจิตนี้ตั้งอยู่ ) ท่านจึงกล่าวว่าเป็นท่ามกลาง

ความผ่องแผ้วเนื่องด้วยความสำเร็จกิจแห่งฌานอันทำกิจให้สำเร็จ เรียกว่า สมุปหํสนา ๆ นี้มีในโอสานขณะ
แห่งฌาน ( ขณะฌานจิตกำลังจะดับ ) ท่านจึงกล่าวว่าเป็นที่สุด

หน้า ๑๔๗

ข้อที่จิตหมดจดจากอันตรายก็ดี ข้อที่เพราะหมดจดแล้วจิตย่อมดำเนินไปสู่ สมถนิมิตอันเป็นสายกลางก็ดี
ข้อที่เพราะดำเนินไปแลว้ จิตย่อมดิ่งไปในสมถะนั้นก็ดี นั้นเป็นปฏิปทาวิสุทธิเป็นเบื้องต้นแห่งปฐมฌาน นี้เป็นลักษณะ
๓ แห่งเบื้องต้น เพราะเหตุนั้น จึงกล่าวว่า ปฐมฌานเป็นคุณมีความงามในเบื้องต้นด้วย ถึงพร้อมด้วยลักษณะ ๓
ด้วย

( ในข้อว่า ) ความเพิ่มพูนแห่งอุเบกขาเป็นท่ามกลางแห่งปฐมฌาน ( นั้นถามว่า ) ลักษณะแห่งท่ามกลางมี
เท่าไร ( ตอบว่า ) ลักษณะแห่งท่ามกลางมี ๓ คือ พระโยคาวจรย่อมเพ่งดูอยู่เฉยๆ ซึ่งจิตที่หมดจดแล้ว ๑ ย่อม
เพ่งดูอยู่เฉยๆ ซึ่งจิตที่ดำเนินสู่สมถะแล้ว ๑ ย่อมเพ่งดูอยู่เฉยๆ ซึ่งความตั้งมั่นโดยความเป็นหนึ่ง ( แห่งจิต ) ๑
ข้อที่พระโยคาวจรเพ่งดูอยู่เฉยๆ ซึ่งจิตที่หมดจดแล้วก็ดี ข้อที่เพ่งดูอยู่เฉยๆ ซึ่งจิตที่ดำเนินสู่สมถะแล้วก็ดี ข้อที่
เพ่งดูอยู่เฉยๆ ซึ่งความตั้งมั่นโดยความเป็นหนึ่ง ( แห่งจิต ) ก็ดี นั้นเป็นความพอกพูนแห่งอุเบกขา เป็นท่ามกลาง
แห่งปฐมฌาน นี้เป็นลักษณะ ๓ แห่งท่ามกลาง เพราะเหตุนั้นจึงกล่าวว่าปฐมฌานเป็นคุณมีความงามในท่ามกลาง
ด้วย ถึงพร้อมด้วยลักษณะ ๓ ด้วย

หน้า ๑๔๘

( ในข้อว่า ) ความร่าเริง เป็นที่สุดแห่งปฐมฌาน ( นั้นถามว่า ) ลักษณะแห่งที่สุดมีเท่าไร ( ตอบว่า ) ลักษณะ
แห่งที่สุดมี ๔ คือ ความร่าเริง ( ย่อมมี ) ด้วยหมายถึงว่าธรรมทั้งหลายที่เกิดในฌานจิตนั้น มีความเป็นไปไม่ล่วง
กันเลย ๑ ความร่าเริง ( ย่อมมี ) ด้วยหมายถึงว่า อินทรีย์ทั้งหลายมีรสเป็นอันเดียวกัน ๑ ความร่าเริง ( ย่อมมี )
ด้วยหมายถึงการยังความเพียรอันควรแก่ภาวะนั้นให้เป็นไป ๑ ความร่าเริง ( ย่อมมี ) ด้วยหมายถึงว่าฌานจิต
นั้นเป็นอาเสวนะ ( คล่อง ) ๑ ( ๔ ข้อนี้จัดว่า ) เป็นความร่าเริง เป็นที่สุดแห่งปฐมฌาน นี้เป็นลักษณะ ๔ แห่งที่สุด
เพราะเหตุนั้นจึงกล่าวว่าปฐมฌานเป็นคุณมีความงามในที่สุดด้วย ถึงพร้อมด้วยลักษณะ ๔ ด้วย " ดังนี้

หน้า ๑๔๙

อรรถาธิบายแห่งบาลีติวิธกัลยาณตา

ปฏิปทาวิสุทธิ บัณฑิตพึงทราบโดยว่าเป็น ( บริกรรม ) มาภายในอัปปนา ( ฌานจิต ) นั่นเอง อุเปกฺขานุพฺรูหนา
ก็พึงทราบโดยว่าเป็นกิจแห่ง ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกขา และ สมฺปหํสนา ก็พึงทราบโดยว่าเป็นความสำเร็จกิจแห่งญาณ
อันทำให้ผ่องแผ้ว โดยยังภาวะ คือ ความไม่เป็นไปล่วงเลยกันแห่งธรรมทั้งหลายเป็นอาทิให้สำเร็จ ถามว่าคำที่กล่าว
นี้มีอรรถาธิบายอย่างไร ? แก้ว่า ก็อัปปนาเกิดขึ้นในวาระใด ในวาระนั้นจิตย่อมหมดจดจากหมู่กิเลสกล่าวคือ นิวรณ์
อันเป็นอันตรายแห่งฌานนั้น เพราะหมดจดแล้ว จิตก็เป็นธรรมชาติปราศจากเครื่องกั้น ดำเนินไปสู่สมถนิมิตอันเป็น
สายกลาง อัปปนาสมาธิอันเป็นไปสม่ำเสมอนั่นเอง ชื่อว่าสมถนิมิตอันเป็นทางสายกลาง ( ไม่ข้องแวะส่วนสุดทั้งสอง
คือ ความย่อหย่อนและความฟุ้งซ่าน ) ก็แล โคตรภู อันเป็น อนันตรปัจจัย แห่งอัปปนาจิต ( ฌานจิต ) นั้น เมื่อเข้า
ถึงความเป็นจิตมั่นโดยปริณามนัย ( นัยแห่งความเกิดดับแปรเปลี่ยน ) ชั่วสันตติเดียว ( ชั่วขณะเดียวของการสืบต่อ
ของการดับไปแห่ง โคตรภู และการเกิดขึ้นของ ฌานจิต ) ชื่อว่าดำเนินสู่สมถนิมิตอันเป็นสายกลาง เพราะดำเนินไป
อย่างนั้น จิตชื่อว่าดิ่งไปในสมถะนั้น โดยเข้าถึงความเป็นจิตตั้งมั่น ปฏิปทาวิสุทธิอันยังอาการ ( มีความหมดจดจาก
อันตรายเป็นต้น ) ที่มีอยู่ในโคตรภูจิตนั้นให้สำเร็จ บัณฑิตพึงทราบว่า ( เป็นบริกรรม ) มาในอุปปาทะขณะแห่ง
ปฐมฌานนั่นเอง ( ขณะที่ฌานจิตของปฐมฌานกำลังเกิดขึ้น ) นั่นเอง โดยนัยดังกล่าวมาฉะนี้ เป็นข้อแรก

หน้า ๑๕0

อนึ่ง เมื่อจิตนั้นหมดจดแล้วอย่างนั้น พระโยคาวจรไม่ ( ต้อง ) ทำความขวนขวายในการชำระ เพราะไม่มี
อะไรจะต้องชำระอีก ชื่อว่า เพ่งดูอยู่เฉยๆ ซึ่งจิตที่หมดจดแล้ว เมื่อจิตดำเนินสู่สมถะโดยเข้าถึงความเป็นสมถะแล้ว
พระโยคาวจรไม่ ( ต้อง ) ทำความขวนขวายในการสมาทานอีก ชื่อว่าเพ่งดูอยู่เฉยๆ ซึ่งจิตที่ดำเนินสู่สมถะแล้ว
และเมื่อจิตนั้นละความระคนด้วยสังกิเลสแล้ว ตั้งมั่นอยู่โดยความเป็นหนึ่ง เพราะความที่เป็นจิตดำเนินสู่สมถะแล้ว
นั่นเอง พระโยคาวจรไม่ ( ต้อง ) ทำความขวนขวายในอันตั้ง ( จิต ) ไว้มั่นโดยความเป็นหนึ่งอีก ชื่อว่า เพ่งดูอยู่
เฉยๆ ซึ่งความตั้งมั่นโดยความเป็นหนึ่ง ( แห่งจิต ) อุเปกฺขานุพฺรูหนา บัณฑิตพึงทราบโดยว่าเป็นกิจแห่ง
ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกขา โดยนัยดังกล่าวมาฉะนี้

อนึ่ง ยุคนัทธธรรม ( ธรรมคู่ ดุจคู่โคที่เขาจับเทียมแอกเข้าด้วยกัน ) กล่าวคือ สมาธิกับปัญญา ที่เกิดในฌานจิต
นั้น อันอุเบกขาพอกพูนแล้วอย่างนี้เหล่านั้นใด เป็นธรรมไม่ล่วงเลยกันและกัน ( คือ เสมอกัน ) เป็นไปแล้วก็ดี อินทรีย์
ทั้งหลายมีศรัทธาเป็นอาทิ เหล่าใดเป็นคุณมีรสอันเดียว โดยรสคือวิมุติ เพราะหลุดพ้นจากกิเลสต่างๆ ( ชั่วขณะ
ที่ฌานข่มไว้เท่านั้น ) เป็นไปแล้วก็ดี พระโยคาวจรนั้นยังความเพียรใดอันควรแก่ภาวะนั้น คือควรแก่ภาวะ
คือ ความไม่เป็นไปล่วงเลยแห่งธรรมเหล่านั้น และความเป็นคุณมีรสอันเดียว ( แห่งอินทรีย์ทั้งหลาย ) ให้เป็นไปก็ดี
อาเสวนา ( ความคล่อง ) แห่งฌานจิตนั้นใดเป็นไปแล้วในขณะนั้นก็ดี ( ขณะของภังคขณะ ( ขณะกำลังดับไป )
ของฌานจิต ) อาการทั้งปวงนั้นชื่อว่าสำเร็จ เพราะเป็นอาการที่พระโยคาวจรเห็นโทษและอานิสงส์นั้นๆ ในเพราะ
ความเศร้าหมอง และความผ่องแผ้ว ด้วยญาณ ( ปัญญา ) แล้ว ยังจิตให้ร่าเริงคือให้หมดจด ให้ผ่องแผ้วได้โดย
อาการนั้นๆ เพราะเหตุใด เพราะเหตุนั้นข้าพเจ้าจึงกล่าวว่า สมฺปหํสนา บัณฑิตพึงทราบโดยว่าเป็นความสำเร็จ
กิจแห่งญาณ ( ปัญญา ) อันทำให้ผ่องแผ้ว โดยยังภาวะคือ " ความไม่เป็นไปล่วงเลยกันแห่งธรรมทั้งหลายเป็นอาทิ
ให้สำเร็จ " ดังนี้