คัมภีร์ วิสุทธิมรรค ภาค ๑ ตอน ๒ หน้า 191-200

หน้า ๑๙๑

ตามนัยที่กล่าวมานี้ ฌานซึ่งเป็นทุติยฌานในจตุกนัยแตกออกเป็น ( ๒ ) มาเป็นทุติยฌานและตติยฌานใน
ปัญจกนัย ส่วนฌานที่เป็นตติยฌานและจตุตถฌานในจตุกนัยนั้น มาเป็นจตุตถฌานและปัญจมฌาน ( ในปัญจกนัย )
ปฐมฌาน เป็น ปฐมฌานตรงกันแล

ปริจเฉทที่ ๔ ชื่อปฐวีกสิณนิเทศ

ในอธิการแห่งสมาธิภาวนา ในปกรณ์วิเศษชื่อวิสุทธิมรรค
อันข้าพเจ้าทำเพื่อประโยชน์แก่ความปราโมทย์แห่งสาธุชน
ดังนี้

หน้า ๑๙๒

เสสกสิณนิเทศ

อาโปกสิณ

ต่อไปนี้เป็นวิตถารกถาในอาโปกสิณ ในลำดับแห่งปฐวีกสิณ ก็แลพระโยคาวจรผู้ใคร่จะเจริญปฐวีกสิณ เป็นผู้นั่ง
ให้สบายฉันใดเล่า แม้ผู้จะเจริญอาโปกสิณก็พึงเป็นผู้นั่งให้สบายฉันนั้น แล้วถือเอานิมิตให้น้ำเถิด บททั้งปวงว่า
กเต วา อกเต วา ( นิมิตที่แต่งขึ้นก็ดี ที่มิได้แต่งขึ้นก็ดี ) เป็นต้น บัณฑิตพึง ( นำมากล่าว ) ให้พิสดาร ( ตาม
นัยที่กล่าวแล้วในปวีกสิณ ) อนึ่ง บททั้งปวงนั้นพึง ( นำมากล่าว ) ให้พิสดารในอาโปกสิณนี้ฉันใด ในกสิณทั้งปวง
ก็พึงให้พิสดารฉันนั้นเถิด เพราะว่าต่อนี้ไป ข้าพเจ้าจักไม่กล่าวคำ ( กเต วา ฯ เป ฯ วิตฺถาเรตพฺพํ ) เพียง
เท่านี้อีก กล่าวแต่คำที่แปลกออกไป

แม้ในอาโปกสิณนี้ นิมิตในน้ำที่มิได้แต่ง คือ ( น้ำ ) ในสระ ในบึง หรือในทะเล ในสมุทรก็ตาม ย่อมเกิดขึ้นได้แก่
พระโยคาวจรผู้มีบุญ มีอธิการได้สร้างไว้ในปางก่อนแท้ ดุจพระจูฬสิวเถร ฉะนั้น ได้ยินมาว่า เมื่อท่านผู้นั้นละลาภ
สักการะ ตั้งใจว่าจัก ( ไป ) อยู่อย่างสงัดขึ้นเรือที่ท่ามหาติตถะไปชมพูทวีป มองดู ( น้ำใน ) มหาสมุทรในระหว่าง
( ทาง ) กสิณนิมิตอันมีส่วนเปรียบแห่ง ( น้ำใน ) มหาสมุทรนั้น ( มีขนาดเท่าที่มองเห็น ) ได้เกิดขึ้น ( ส่วน )
พระโยคาวจรผู้มิได้สร้างอธิการไว้

หน้า ๑๙๓

เมื่อจะหลีกละกสิณโทษทั้ง ๔ อย่าพึงถือเอาน้ำที่มีสีเขียว เหลือง แดง ขาว สีใดสีหนึ่ง ส่วนน้ำ ( ฝน ) ใด
( ตกลงมา ) ยังไม่ถึงพื้นดิน บุคคลรองเอาในอากาศด้วยผ้าสะอาด ( หมายถึงผ้าไม่มีสี เพราะถ้าเป็นผ้ามีสี สีอาจ
ตกทำให้น้ำกลายเป็นน้ำสีไปไม่ใสสะอาด ) หรือน้ำอื่นที่ใสสะอาดอย่างนั้นก็ได้ พึงบรรจุน้ำนั้นให้เต็มบาตรหรือ
กุณฑี ( หม้อน้ำ ) เสมอขอบปากแล้ว ( นำไป ) ตั้งในที่ว่างที่กำหนด มีประการดังกล่าวแล้ว นั่งให้สบาย
ไม่ต้องพิจารณาสี ( ของน้ำ ) ไม่ต้องใส่ใจลักษณะ ( ของอาโปธาตุ ) พึงทำให้มันเป็นสิ่งเสมอกันกับที่อาศัย
( ของมัน คือนึกเสียว่าสีนั้นเป็นอันเดียวกันกับน้ำซึ่งเป็นที่อาศัยของมัน ) ตั้งจิตไว้ในบัญญัติธรรม ( คือโลกโวหาร )
ตามที่เป็นคำใช้กันมาก ภาวนาไปว่า อาโป อาโป โดยที่เป็นนามเด่นในบรรดานามของน้ำทั้งหลาย เช่น
อมฺพุ อุทกํ วาริ สลิลํ เมื่อเธอภาวนาไปอย่างนั้น นิมิตทั้ง ๒ ย่อมจะเกิดขึ้นตามนัยที่กล่าวแล้วนั้นโดยลำดับ
แต่ว่าในอาโปกสิณนี้อุคคหนิมิตจะปรากฏเหมือนว่ายังไหวอยู่ ถ้าน้ำนั้นเป็นน้ำเจือด้วยฟองด้วยต่อม อุคคหนิมิต
ก็จะปรากฏเป็นอย่างนั้นเหมือนกัน ชื่อว่ากสิณโทษปรากฏ ส่วนปฏิภาคนิมิตปรากฏเป็นดวงนิ่งแจ๋วเหมือนพัด
ใบตาลแก้วที่คนวางไว้ในอากาศ และเหมือนวงแว่นแก้วฉะนั้น พร้อมกับความปรากฏแห่งปฏิภาคนิมิตนั้นแหละ
พระโยคาวจรนั้น ก็จะบรรลุอุปจารฌาน และจตุกฌาน ปัญจกฌาน โดยนัยที่กล่าวแล้วนั้นแล

อาโปกสิณ จบ

หน้า ๑๙๔

เตโชกสิณ

ฝ่ายพระโยคาวจรผู้ใคร่จะเจริญเตโชกสิณ พึงถือเอานิมิตในไฟ ในเตโชกสิณนั้น สำหรับพระโยคาวจรผู้มีบุญ
มีอธิการได้สร้างไว้ เมื่อถือเอานิมิตในไฟที่มิได้แต่ง แลดูเปลวไฟที่ตะเกียง ที่เตา ที่ๆ ระบมบาตรหรือที่ไฟไหม้ป่า
ที่ใดที่หนึ่งก็ตาม นิมิตก็เกิดขึ้นได้ ดังพระจิตตคุตตเถร ฉะนั้น เล่ากันว่าเมื่อท่านผู้นั้นเข้าไปสู่โรงอุโบสถในวัน
ธรรมสวนะ แลดูเปลวตะเกียงเท่านั้น นิมิตก็เกิดขึ้น ส่วนพระโยคาวจรนอกนี้ ( คือผู้ไม่มีบุญญาธิการ ) ต้องแต่ง
( กสิณนิมิต ) ขึ้น

นี้เป็นวิธีทำ ในการแต่ง ( กสิณนิมิต ) นั้น พึงผ่าฟืนไม้แก่นที่ ( แห้ง ) สนิท ( ไม่มียางแล้ว ) ผึ่ง ( แดด ) ไว้
แล้ว ( ตัด ) ทำเป็นท่อนๆ ( หอบ ) ไปสู่โคนไม้หรือมณฑปที่เหมาะสม กอง ( ฟืน ) เข้าโดยอาการดุจระบม
บาตร ก่อไฟขึ้น แล้วทำให้เป็นช่อง ( กว้าง ) ประมาณคืบ ๔ นิ้ว ( เป็นวงกลม ) เข้าที่เสื่อลำแพนหรือแผ่นหนัง
หรือผืนผ้าก็ได้ ตั้งเสื่อลำแพนหรือแผ่นหนังหรือผืนผ้านั้นไว้ข้างหน้า นั่งโดยนัยที่กล่าวแล้วนั้นแล อย่าใส่ใจถึง
หญ้าและไม้ข้างใต้ ( ช่อง ) หรือควันและเปลวข้างบน ( ช่อง ) ถือเอานิมิตที่เปลวทึบตรงกลาง ( ช่อง ) ไม่ต้อง
พิจารณาสี ( ของไฟ ) โดยว่ามันเป็นสีขาว หรือว่าสีเหลืองเป็นต้น ไม่ต้องใส่ใจลักษณะ ( ของเตโชธาตุ )
โดยว่ามันร้อน พึงทำให้มันเป็นสิ่งเสมอกันกับที่อาศัย ( ของมัน คือนึกเสียว่าสีนั้นมันเป็นอันเดียวกันกับไฟ ซึ่งที่อาศัย
ของมัน )

หน้า ๑๙๕

ตั้งจิตไว้ในบัญญัติธรรม ( คือโลกโวหาร ) ตามที่เป็นคำใช้กันมาก ภาวนา เตโช เตโช โดยที่เป็นนามเด่นใน
บรรดานามของไฟทั้งหลาย เช่น ปาวโก กณฺหวตฺตนิ ชาตเวโท หุตาสโน เมื่อเธอภาวนาไปอย่างนั้น นิมิตทั้ง
๒ ย่อมจะเกิดขึ้นตามนัยที่กล่าวแล้วนั้นโดยลำดับ อุคคหนิมิตในเตโชกสิณนั้น ปรากฏเป็นเช่นกับเปลวไฟขาดตกลง
ไปๆ แต่สำหรับผู้ถือเอา ( นิมิต ) ในไฟที่มิได้แต่งกสิณโทษย่อมจะปรากฏ คือ ท่อนฟืนบ้าง ก้อนถ่านบ้าง เถ้าบ้าง
ควันบ้าง ย่อมปรากฏ ( ส่วน ) ปฏิภาคนิมิตปรากฏนิ่ง ดุจท่อนผ้ากัมพลแดงที่วางไว้ในอากาศ และดุจพัดใบตาลสีทอง
ดุจเสาทองฉะนั้น พร้อมกับความปรากฏแห่งปฏิภาคนิมิตนั้นแหละ พระโยคาวจรนั้นก็จะบรรลุอุปจารฌาน และ
จตุตกฌาน ปัญจกฌาน โดยนัยที่กล่าวแล้วนั้นแล

เตโชกสิณ จบ

วาโยกสิณ

พระโยคาวจรแม้นใคร่จะเจริญวาโยกสิณ พึงถือเอานิมิตในลม ก็แลนิมิตในลมนั้น พึงถือเอาได้ทางเห็นบ้าง
ทางถูกต้องบ้าง เพราะคำ ( ต่อไป ) นี้ท่านกล่าวไว้ในอรรถกถาทั้งหลายว่า " พระโยคาวจรผู้จะขึ้นเอาวาโยกสิณ
ย่อมถือเอานิมิตในลม คือกำหนดเอายอดอ้อยที่ไหวไปมา หรือกำหนดเอายอดไผ่ หรือยอดไม้ หรือปลายผม
ที่ไหวไปมาก็ได้ กำหนดเอาลมอัน ( พัดมา ) ต้องที่กายก็ได้ " ดังนี้ เพราะเหตุนั้น

หน้า ๑๙๖

พระโยคาวจร ( ผู้เจริญวาโยกสิณ ) เห็นต้นอ้อยก็ดี กอไผ่ก็ดี ต้นไม้ก็ดี ที่มีใบหนาตั้งอยู่ ( สูง ) เพียงศีรษะ
( จะได้เพ่งดูตรงๆ ตามสบาย ไม่ต้องแหงน ไม่ต้องก้ม ) หรือผมของคนที่มีผมหนายาวประมาณ ๔ องคุลีก็ดี
( ผมสั้นไป ต้องลมก็ไม่ไหว ถ้ายาวไปก็ห้อยเสีย ถ้าบางไปก็ลู่ตามลม ไม่ปรากฏอาการต้องลม เพราะฉะนั้น
ท่านจึงกำหนดเอา ๔ องคุลี ( ๔ นิ้ว ) ไม่สั้น ไม่ยาว และหนาด้วย อาการต้องลมจะได้ปรากฏ คือไหวไปมาได้ )
ที่ลมพัดอยู่ พึงตั้งสติ ( ระลึก ) ว่า " ลมนี่พัดที่นั่น " ก็หรือว่า ลมเข้าทางช่องหน้าต่างบ้าง ช่องฝาบ้าง มาต้อง
ร่างกายของเธออันใด พึงตั้งสติในลมอันนั้น ภาวนาว่า วาโต วาโต โดยที่เป็นนามเด่นในบรรดานามของลม
ทั้งหลาย เช่น วาตะ มาลุตะ อนิละ อุคคหนิมิตในวาโยกสิณนี้ปรากฏยังเป็นนิมิตไหว เช่นกับกลุ่มไอ ( ร้อน )
แห่งข้าวปายาสที่เพิ่งปลงลงจากเตา ( ส่วน ) ปฏิภาคนิมิตเป็นดวงนิ่งแน่ว คำที่เหลือพึงทราบตามนัยที่กล่าว
แล้วนั้นเทอญ

วาโยกสิณ จบ

นีลกสิณ

ส่วน ( กสิณ ) ถัดนั้นไป ( บัณฑิตพึงทราบดังนี้ ) โดยคำ ( ในอรรถกถาทั้งหลาย ) ว่า " พระโยคาวจรผู้จะขึ้น
เอานีลกสิณ ย่อมถือเอานิมิตในสีเขียว ( คราม ) เป็นดอกไม้บ้าง เป็นผ้าบ้าง เป็นธาตุสีบ้าง " ดังนี้ ( ว่า ) สำหรับ
ผู้มีบุญมีอธิการได้สร้างไว้ก่อน เพียงได้เห็นกอดอกไม้อันมีสีอย่างนั้น หรือพรมดอกไม้ อันมีสีอย่างนั้นในที่บูชา
หรือผ้าเขียว อย่างใดอย่างหนึ่ง นิมิตก็เกิดขึ้นได้

หน้า ๑๙๗

พระโยคาวจรนอกนี้ ( ที่ไม่มีบุญ ) พึงถือเอาดอกไม้ มีดอกนีลอุบล และดอกคิริกัณณิกา เป็นต้น มาเรียงเข้าให้
เต็มผอบหรือเตียบเสมอขอบปากทั้งใบด้วย โดยวิธีที่เกสรก็ดี ขั้วก็ดี ไม่ปรากฏ หรือใช้ผ้าสีเขียวผูกเข้าเป็นห่อของ
บรรจุลงไปก็ได้ หรือใช้ผ้าสีเขียวนั้นผูก ( ขึง ) เข้าที่ขอบปากมันให้เป็นดุจหน้ากลองก็ได้ หรือใช้ธาตุ ( สี ) มีเขียว
เหมือนสำริด เขียวเหมือนใบไม้ และเขียวเหมือนดอกอัญชัน เป็นต้น อย่างใดอย่างหนึ่งทำให้เป็นกสิณมณฑล
ชนิดเคลื่อนที่ได้ ตามนัยที่กล่าวแล้วในปฐวีกสิณหรือ ( ติดไว้ ) ที่ฝาเลยก็ได้ แล้วตัดโดยรอบด้วยสีที่แตกต่าง
แต่นั้น มนสิการว่า นีลํ นีลํ พระโยคาวจรพึงให้เป็นไปโดยนัยอันกล่าวแล้วในปฐวีกสิณเถิด แม้ในนีลกสิณนี้
กสิณโทษก็ปรากฏในอุคคหนิมิต คือ สิ่งที่เนื่องด้วยกสิณมณฑล มีเกสร ก้าน ระหว่างกลีบเป็นต้น ย่อมปรากฏ ( ส่วน )
ปฏิภาคนิมิตหลุดจากกสิณมณฑล ปรากฏเช่นกับขั้วตาลฝังแก้ว ( อินทนิล ) อยู่ในอากาศ คำพรรณนาที่เหลือ
พึงทราบตามนัยที่กล่าวแล้วนั้น เทอญ

นีลกสิณ จบ

ปีติกสิณ

นัยแม้ในปีติกสิณก็ดุจนัยนั้น สมคำ ( อรรถกถา ) ที่กล่าวไว้ว่า " พระโยคาวจรผู้จะขึ้นเอาปีตกสิณ ย่อมถือเอา
นิมิตในสีเหลือง ในดอกไม้บ้าง ในผ้าบ้าง ในธาตุสีบ้าง " ดังนี้ เพราะเหตุนั้น แม้ในปีติกสิณนี้ สำหรับผู้มีบุญมีอธิการ
ได้สร้างไว้ เพียงได้เห็นกอดอกไม้

หน้า ๑๙๘

หรือพรมดอกไม้ อันมีสีอย่างนั้น หรือผ้าสีเหลือง ธาตุสีเหลือง อย่างใดอย่างหนึ่ง นิมิตก็เกิดขึ้นได้ ดุจพระ
จิตตคุตตเถระ ฉะนั้น ได้ยินว่า เมื่อท่านผู้นั้นแลดูเครื่องบูชาบนแท่นบูชาที่แล้วด้วยดอกปัตตังคะทั้งหลาย ณ
จิตตลบรรพตวิหาร นิมิตขนาดเท่าแท่นบูชาเกิดขึ้น พร้อมกับการแลดูนั่นเอง ( ส่วน ) พระโยคาจรนอกนี้
( ที่ไม่มีบุญ ) พึงใช้ดอกไม้มีดอกกัณณิการ์เป็นต้น หรือใช้ผ้าสีเหลือง หรือธาตุ ( สีเหลือง ) ก็ได้ ทำกสิณ
( มณฑล ) แล้วยังมนสิการว่า ปีตกํ ปีตกํ ให้เป็นไปโดยนัยที่กล่าวแล้วในนีลกสิณนั้นเถิด คำที่เหลือก็เช่นเดียว
กันนั้นแล

ปีตกสิณ จบ

โลหิตกสิณ

นัยแม้ในโลหิตกสิณก็ดุจนัยนั้น สมคำ ( อรรถกถา ) ที่กล่าวไว้ว่า " พระโยคาวจรผู้จะขึ้นเอาโลหิตกสิณ ย่อม
ถือเอานิมิตในสีแดง ในดอกไม้บ้าง ในผ้าบ้าง ในธาตุสีบ้าง " ดังนี้ เพราะเหตุนั้น แม้ในโลหิตกสิณนี้ สำหรับผู้มี
บุญมีอธิการได้สร้างไว้ เพียงได้เห็นกอดอกไม้ เช่นดอกหงอนไก่ หรือพรมดอกไม้ อันมีสีอย่างนั้น หรือผ้าแดง
ธาตุสีแดง อย่างใดอย่างหนึ่ง นิมิตก็เกิดขึ้นได้ ส่วนพระโยคาวจรนอกนี้ ( ที่ไม่มีบุญ ) พึงใช้ดอกไม้เช่นดอกชะบา
หงอนไก่ และหญ้าหางช้างแดง หรือผ้าสีแดง หรือธาตุ ( สีแดง ) ก็ได้ ทำกสิณ ( มณฑล ) แล้วยังมนสิการว่า
โลหิตกํ โลหิตกํ ให้เป็นไปโดยนัยที่กล่าวแล้วในนีลกสิณนั้นเถิด คำ ( พรรณนา ) ที่เหลือก็เช่นเดียวกันนั้นแล

โลหิตกสิณ จบ

หน้า ๑๙๙

โอทาตกสิณ

แม้ในโอทาตกสิณ ( ก็พึงทราบนัยดังนี้ ) โดยคำ ( ในอรรถกถา ) ว่า " พระโยคาวจรผู้จะขึ้นเอาโอทาตกสิณ
ย่อมถือเอานิมิตในสีขาว ในดอกไม้บ้าง ในผ้าบ้าง ในธาตุสีบ้าง " ดังนี้ ( ว่า ) สำหรับผู้มีบุญมีอธิการได้สร้าง
ไว้ก่อน เพียงแต่ได้เห็นกอดอกไม้อันมีสีอย่างนั้น หรือพรมดอกไม้ มีดอกมะลิซ้อน เป็นต้น หรือกองดอกบัวขาว
( ที่เขาขนจากที่บูชาไปทิ้งๆ ไว้ ) หรือผ้าขาว ธาตุสีขาวอย่างใดอย่างหนึ่ง นิมิตก็เกิดขึ้นได้ แม้ในแผ่นดีบุก
กลม แผ่นเงินกลม และดวงจันทร์ ( เพ็ญ ) นิมิตก็เกิดได้เหมือนกัน ( ส่วน ) พระโยคาวจรนอกนี้ ( ที่ไม่มี
บุญ ) พึงใช้ดอกไม้ขาว หรือผ้าขาว หรือธาตุสีขาวก็ได้ ทำกสิณ ( มณฑล ) แล้วยังมนสิการว่า โอทาตํ โอทาตํ
ให้เป็นไปโดยนัยที่กล่าวแล้วในนีลกสิณนั้นเถิด คำที่เหลือก็เช่นเดียวกันนั้นแล

โอทาตกสิณ จบ

อาโลกกสิณ

ส่วน ( นัย ) ในอาโลกกสิณ ( พึงทราบดังนี้ ) โดยคำ ( ในอรรถกถา ) ว่า " พระโยคาวจรผู้จะขึ้นเอาอาโลกกสิณ
ย่อมถือเอานิมิต

หน้า ๒00

ในแสงที่ช่องฝาบ้าง ที่ช่องดาลบ้าง ที่ช่องหน้าต่างบ้าง " ดังนี้ ( ว่า ) สำหรับผู้มีบุญมีอธิการได้สร้างไว้ก่อน
เพียงแต่ได้เห็นแสงอาทิตย์หรือแสงจันทร์เข้ามาทางช่อง มีช่องฝาเป็นต้น ช่องใดช่องหนึ่งแล้ว ทำให้เกิดเป็นดวง
ขึ้นที่ฝาหรือที่พื้นก็ดี ลอดหว่างกิ่งต้นไม้ที่มีใบทึบ ทำให้เกิดเป็นดวงขึ้นที่พื้นดินนั่นก็ดี เท่านั้นนิมิตก็เกิดขึ้นได้
แม้พระโยคาวจรนอกนี้ ( ที่ไม่มีบุญ ) ก็พึง ( เพ่งดู ) ดวงแสงมีประการดังกล่าวแล้วนั้นแหละ ภาวนาไปว่า โอภาโส
โอภาโส หรือว่า อาโลโก อาโลโก ก็ได้ เมื่อไม่อาจ ( ทำ ) อย่างนั้นได้ ^๑ พึงตามประทีปเข้าไว้ในหม้อ ปิดปาก
หม้อเสีย ^๒ ทำช่องเข้าที่ ( ข้าง ) หม้อแล้วตั้งหันหน้า ( ช่อง ) เข้าฝา แสงประทีปออกทางช่องนั้น ทำให้เป็น
ดวงขึ้นที่ฝา พึง ( เพ่งดู ) ดวงแสงนั้น ภาวนาไปว่า อาโลโก อาโลโก ดวงแสงนี้อยู่ได้นานกว่าดวงแสงนอกนั้น
( ที่กล่าวมาข้างต้น ) อุคคหนิมิตในอาโลกกสิณนี้ก็เป็นเช่นเดียวกับดวงที่ติดอยู่ที่ฝาหรือที่พื้นนั่นเอง ( ส่วน )
ปฏิภาคนิมิตเป็นดวงหนาและใสคล้ายกับก้อนแสง คำ ( พรรณนา ) ที่เหลือก็เช่นเดียวกันนั้นแล

อาโลกกสิณ จบ

ปริจฉินนากาสกสิณ

แม้ในปริจฉินนากาสกสิณ โดยคำ ( ในอรรถกถา ) ว่า พระโยคาวจรผู้จะขึ้นเอาอากาสกสิณ ย่อมถือเอานิมิตใน
อากาศที่ช่องฝาบ้าง ที่ช่องดาลบ้าง ที่ช่องหน้าต่างบ้าง " ดังนี้

๑. มหาฎีกาว่า ดวงแสงที่เกิดแต่แสงอาทิตย์และจันทร์นั้น ตั้งอยู่ไม่นาน ( เพราะมันเคลื่อนไปตามดวงอาทิตย์
และดวงจันทร์ ) ผู้ไม่มีบุญ ไม่อาจภาวนาให้นิมิตเกิดในชั่วเวลาอันสั้นนั้นได้ จึงต้องใช้ประทีปหม้อ

๒. เพราะแสงที่ออกทางปากหม้อมันใหญ่ และจะทำให้ตาพร่า