คัมภีร์ วิสุทธิมรรค ภาค ๑ ตอน ๒ หน้า 241-250

หน้า ๒๔๑

เปรียบเหมือนในแม่น้ำที่น้ำไม่นิ่งมีกระแสเชี่ยว เรือจะหยุดอยู่ได้ก็ด้วยกำลังถ่อเท่านั้น เว้นถ่อเสีย หาอาจ
หยุดอยู่ได้ไม่ ฉะนั้น เพราะเหตุนั้น ในอสุภกรรมฐานนี้จึงมี ( ฌานเพียง ) ปฐมฌานเท่านั้น ฌานนอกนั้นมีทุติยฌาน
เป็นต้นหามีไม่ อนึ่ง ในเพราะอารมณ์นั้นแม้ปฏิกูล ปีติโสมนัสก็เกิดขึ้นได้เพราะพระโยคาวจรเห็นอานิสงส์อย่างนี้ว่า
เพราะละเครื่องร้อนคือนิวรณ์เสียได้ดุจในเพราะกองคูถ ปีติโสมนัสก็เกิดขึ้นได้แก่คน ( รับจ้าง ) เทขยะ ผู้เห็นอานิสงส์
ว่า " เราจะต้องได้ค่าจ้างแพงเดี๋ยวนี้ละ " และในเพราะอาเจียนหรือถ่ายออกมา ปีติโสมนัสก็เกิดขึ้นได้แก่คน
เป็นโรคผู้มีพยาธิทุกข์หนักฉะนั้น

อสุภ ๑0 มีลักษณะเดียว

อนึ่ง อสุภทั้ง ๑0 อย่างนั้น โดยลักษณะก็มีอันเดียวเท่านั้น แท้จริง ความเป็นสิ่งปฏิกูล คือไม่สะอาด เหม็นและ
น่าเกลียดเท่านั้น เป็นลักษณะของอสุภทั้ง ๑0 อย่างนั้น อสุภนี้นั้นมิใช่ปรากฏโดยลักษณะนี้แต่ในสรีระของคนตาย
อย่างเดียว แต่ย่อมปรากฏได้แม้ในสรีระของคนเป็น ดังเช่นที่ปรากฏแก่พระมหาติสสเถระผู้อยู่ ณ เจติยบรรพตวิหาร
ซึ่งได้เห็นกระดูกฟัน ( ของหญิงผู้หนึ่ง ) และดังเช่นที่ปรากฏแก่สามเณรอุปฐากของพระสังฆรักขิตเถระ ซึ่งได้แลดู
พระราชาประทับอยู่บนคอช้าง

หน้า ๒๔๒

ด้วยว่าสรีระของคนตายเป็นอสุภฉันใดแล แม้สรีระของคนเป็นก็เป็นอสุภฉันนั้นเหมือนกัน เป็นแต่ลักษณะอสุภ
ในสรีระคนเป็นนั้นไม่ปรากฏ เพราะเครื่องแต่งกายอันเป็นอาคันตุกะปิดบังไว้ โดยปกติแล้ว อันสรีระนี้ มีกระดูก
๓00 ท่อนกว่าๆ เป็นโครง ( กระดูกนั้น ) ชนติดกันด้วยข้อต่อ ๑๘0 ข้อ ยึดกันอยู่ด้วยเอ็น ๙00 เส้น ฉาบด้วยเนื้อ
๙00 ชิ้น หุ้มด้วยหนังสดบางๆ ปิดด้วย ( หนัง ) ผิว ( คือหนังกำพร้า ) มีช่องทะลุปรุไป มีมันซึมออกทั้งข้างบน
และข้างล่าง ดุจโถมันข้นเป็นบ่อนของหมู่หนอน เป็นบ่อเกิดแห่งโรคทั้งหลาย เป็นแหล่งแห่งทุกขธรรม ( ธรรมฝ่าย
ทุกข์ ) ทั้งหลาย เป็นที่หลั่งออกเนืองๆ ( แห่งของไม่สะอาด ) ทางปากแผลทั้ง ๙ ดุจฝีเรื้อรังที่แตกแล้ว คือเป็น
สรีระที่มีมูลตาออกทางตาทั้งสองข้าง มูลหูออกทางช่องหู ( ทั้งสองข้าง ) น้ำมูกออกทางช่องจมูก ( ทั้งสองข้าง )
อาหาร ( สำรอก ) น้ำดี เสมหะและเลือดออกทางปาก อุจจาระปัสสาวะออกทางทวารเบื้องล่าง ( แถม ) หยาด
เหงื่ออันไม่สะอาด ออกทางขุมขน ๙๙,000 ขุม ตัวแมลงทั้งหลายมีแมลงวันหัวเขียวเป็นต้นรุมตอมไป บุคคลไม่ปรน
นิบัติสรีระไรเล่า ด้วยสรีรกิจมีสีฟันและบ้วนปาก สระหัว อาบน้ำ นุ่งผ้า ห่มผ้า เป็นต้น เป็นคน ( ปล่อยกาย )
ตามกำเนิด มีผมหยาบยุ่งเที่ยวไปตามหมู่บ้าน เป็นราชาก็ดี เป็นคนชั้นเลวมีรับจ้างเทขยะและคนจัณฑาลเป็นต้น
ผู้ใดผู้หนึ่งก็ดี ก็หามีความแปลกกันไม่ เพราะความที่มีสรีระปฏิกูลเสมอกัน ชื่อว่าความต่างกันในสรีระของ
ราชาก็ตาม ของจัณฑาลก็ตาม หามีไม่ เพราะความที่มีสรีระเป็นของปฏิกูลคือไม่สะอาดเหม็นและน่าเกลียดดังนี้

หน้า ๒๔๓

ก็แต่บุคคลทั้งหลายขัดสีมลทินทั้งหลายมีมลทินแห่งฟันเป็นต้นในสรีระนี้ ด้วยกิจมีสีฟันและบ้วนปากเป็นอาทิ
ปกปิดอวัยวะอันจะพร่าความอายเสียด้วยผ้านานาพรรณ ลูบไล้ด้วยเครื่องลูบไล้อันหอมหลากๆ สี ประดับประดา
ด้วยเครื่องประดับมีดอกไม้และเครื่องอาภรณ์เป็นต้น ทำให้ถึงซึ่งอาการที่พอจะถือเอาได้ว่าฉัน ว่าของฉัน แต่นั้น
เขาทั้งหลาย ก็จำลักษณะอสุภอันเป็นสภาพแท้จริงอย่างไรของมันนั้นไม่ได้ เพราะมันถูกปิดไว้ด้วยเครื่องอลังการ
อันเป็นอาคันตุกะนี้ พวกที่เป็นบุรุษจึงทำความยินดีในสตรีทั้งหลาย พวกที่เป็นสตรีจึงทำความยินดีในบุรุษทั้งหลาย
แต่โดยปรมัตถ์แล้ว ชื่อว่าแห่งที่ควรแก่ความน่าใคร่ในสรีระนี้ แม้สักนิดหนึ่งก็ไม่มี จริงอย่างนั้น สัตว์ทั้งหลายย่อม
ไม่ปรากฏแม้แต่จะแตะต้องด้วยมือย่อมสะอิดสะเอียนเกลียดชังซึ่งโกฏฐาส ( แห่งร่างกาย ) ในบรรดาโกฏฐาส
ทั้งหลายมี ผม ขน เล็บ ฟัน และน้ำลาย น้ำมูก อุจจาระ ปัสสาวะเป็นต้น แม้แต่โกฏฐาสหนึ่งซึ่งตกไปนอกกายแล้ว
แต่ว่าโกฎฐาสใดๆ ที่ยังเหลืออยู่ในสรีระนั้น เขาทั้งหลายผู้ถูกความมืดคืออวิชชาหุ้มห่อแล้ว ถูกเครื่องย้อม ( ใจ )
กล่าวคือความรักตัวย้อมเอาแล้ว ก็ยังถือเอาโกฐาสนั้นๆ แม้เป็นของปฏิกูล อย่างนี้ว่า เป็นของน่าปรารถนา น่าใคร่
เป็นของเที่ยง เป็นสุข เป็นตัวตน เขาทั้งหลายถืออยู่อย่างนั้น ก็นับว่าถึงความเสมอกันกับจิ้งจอกแก่ผู้เห็นต้นทอง
กวาวในดง แล้วร้อนใจด้วยสำคัญดอก ( ทองกวาว ) ที่ยังไม่หล่นจากต้นว่า นี่ชิ้นเนื้อ นั่นชิ้นเนื้อ นั่นเอง
เพราะเหตุนั้น

หน้า ๒๔๔

ผู้รู้ไม่พึงถือแต่โกฏฐาสที่ตก ( ไปนอกกาย ) แล้วเท่านั้นว่า ว่าเป็นอสุภ เหมือนอย่างสุนัขจิ้งจอก
เห็นดอกทองกวาวบานในป่า สำคัญว่าตัวได้ต้นเนื้อเข้าแล้วรีบไป ตระกรามงับเอาดอกที่หล่นๆ อยู่
รู้ว่านี่ไม่ใช่เนื้อ ( แต่ ) ก็ยังยึดอยู่ว่า ที่ยังอยู่บนต้นโน่นเป็นเนื้อ ฉะนั้นแล้วถือโกฏฐาสนั้นแม้ที่
ยังอยู่ในสรีระว่า เป็นอสุภเช่นกันเถิด เพราะคนโง่ทั้งหลาย ผู้ถือร่างกายนี้โดยว่าเป็นของงาม
แล้วลุ่มหลงอยู่ในร่างกายนั้น มัวทำบาปเสีย ย่อมไม่พ้นจากทุกข์ได้ เพราะเหตุนั้น ผู้มีปัญญาพึง
เห็นสภาพแห่งกายเน่า อันยังเป็นอยู่หรือตายแล้วก็ตาม ว่าเป็นของเว้นเสียแล้วจากความงาม
เถิด

จริงอยู่ พระโบราณจารย์ก็ได้กล่าวคำนี้ไว้ว่า

" กาย ( นี้ ) ไม่สะอาด มีกลิ่นเหม็น เปรียบประดุจซากศพ ( หรือมิฉะนั้น ) เปรียบเหมือน
หลุมคูถ เป็นกายที่ท่านผู้มี ( ปัญญา ) จักษุทั้งหลายติเตียนกัน ( แต่ ) คนโง่ชมชอบนักกายใดเล่า
มีหนังสดปิดหุ้มไว้ ( แต่ว่า ) มีแผลใหญ่ถึง ๙ ช่อง ของสกปรกมีกลิ่นเน่าไหลซึมออกรอบไป ถ้า
ข้างในของกายนี้พึง ( กลับ ) เป็นข้างนอกไซร้ บุคคลก็จะพึงถือไม้ไว้คอยป้องกันกาและสุนัขเป็นแน่ "

หน้า ๒๔๕

เพราะเหตุนั้น ภิกษุผู้เป็นทัพพชาติ ( ผู้เป็นภัพพบุคคล ) สรีระยังเป็นหรือสรีระตายแล้วก็ตามเถิด อาการแห่ง
อสุภปรากฏในสรีระใดๆ พึงถือเอานิมิตในสรีระนั้นๆ ทำกรรมฐานให้ถึงอัปปนา เทอญ

ปริจเฉทที่ ๖

ชื่ออสุภกรรมฐานนิเทศ ในอธิการแห่งสมาธิภาวนา
ในปกรณ์วิเสสชื่อวิสุทธิมรรค
อันข้าพเจ้าทำเพื่อประโยชน์แก่ความปราโมทย์แห่งสาธุชน
ดังนี้

หน้า ๒๔๖

ฉอนุสสตินิเทศ

ก็แลในอนุสติ ๑0 ที่ท่านจัดไว้ในลำดับแห่งอสุภ สติ ( เจตสิก ) นั่นเองชื่อว่าอนุสติ เพราะเกิดขึ้นบ่อยๆ
( เนืองๆ ) อนึ่ง สติ ชื่อว่าอนุสติ เหตุเป็นความระลึกอันนับว่าสมควรแก่กุลบุตรผู้บวชด้วยศรัทธา เพราะให้เป็นไป
ในฐานะอันควรให้เป็นไปเท่านั้น ดังนี้ก็ได้

อนุสติอันปรารภพระพุทธเจ้าเกิดขึ้น ชื่อพุทธานุสติ คำว่า พุทธานุสตินั่น เป็นคำเรียกสติ ( เจตสิก ) อันมี
พระพุทธคุณเป็นอารมณ์

อนุสติอันปรารภพระธรรมเกิดขึ้น ชื่อธรรมานุสติ คำว่าธรรมานุสตินั่น เป็นคำเรียกสติอันมีพระธรรมคุณ
มีความเป็นสวากขาตธรรมเป็นต้นเป็นอารมณ์

อนุสติอันปรารภพระสงฆ์เกิดขึ้น ชื่อว่า สังฆานุสติ คำว่าสังฆานุสตินั่น เป็นคำเรียกสติอันมีพระสังฆคุณ
มีความเป็นผู้ปฏิบัติดีเป็นต้นเป็นอารมณ์

อนุสติอันปรารภศีลเกิดขึ้น ชื่อสีลานุสติ คำว่า สีลานุสตินั่น เป็นคำเรียกสติอันมีศีลคุณมีความเป็นศีล
ไม่ขาดเป็นต้นเป็นอารมณ์

อนุสติอันปรารภความสละเกิดขึ้น ชื่อ จาคานุสติ คำว่า จาคานุสตินั่น เป็นคำเรียกสติอันมีจาคคุณมีความ
เป็นผู้สละปล่อยเลยเป็นต้นเป็นอารมณ์

อนุสติอันปรารภเทวดาเกิดขึ้น ชื่อเทวตานุสติ คำว่า เทวตานุสตินั่น เป็นคำเรียกสติอันมีคุณมีศรัทธา
เป็นต้นของตน ตั้งเทวดาไว้ในฐานะพยานเป็นอารมณ์

หน้า ๒๔๗

สติอันปรารภความตายเกิดขึ้น ชื่อ มรณานุสติ คำว่า มรณานุสตินั่น เป็นคำเรียกสติอันมีความขาดแห่ง
ชีวิตินทรีย์เป็นอารมณ์

สติชื่อกายคตา เพราะไปสู่รูปกายอันต่างโดยโกฏฐาสมีผมเป็นต้น หรือว่า เพราะไปในกาย เมื่อควรจะกล่าว
( วิเคราะห์ ) ว่า กายคตา จ สา สติ จาติ กายคตสฺสติ ( สตินั้นด้วย ไปในกายด้วย เหตุนั้นจึงชื่อว่ากายคตสติ )
แต่ท่านไม่ทำรัสสะ ( รัสสะ = สระอันพึงว่าโดยระยะสั้นกึ่งหนึ่งแห่งสระยาว ได้แก่ อ อิ อุ ) กล่าวว่า กายคตาสติ
คำว่า กายคตาสตินั่น เป็นคำเรียกสติอันมี ( ปฏิกูล ) นิมิตในโกฐาสแห่งกายมีผมเป็นต้นเป็นอารมณ์

สติอันปรารภลมหายใจเข้าและลมหายใจออกเกิดขึ้น ชื่ออานาปานสติ คำว่า อานาปานสตินั่น เป็นคำเรียกสติ
อันมีนิมิตในลมหายใจเข้าและลมหายใจออกเป็นอารมณ์ ^*

อนุสติอันปรารภอุปสมะเกิดขึ้น ชื่อว่าอุปสมานุสติ คำว่าอุปสมานุสตินั่น เป็นคำเรียกสติอันมีพระนิพพาน
ซึ่งเป็นธรรมระงับแห่งสรรพทุกข์เป็นอารมณ์

วิธีเจริญพุทธานุสติ

ในอนุสติ ๑0 มีประการดังกล่าวมานี้ พระโยคาวจรผู้กอปรด้วยความเลื่อมใสมั่น ใคร่จะเจริญพุทธานุสสติ
เป็นอันดับแรก พึงเป็นผู้ไปในที่ลับ ( คน ) เร้นอยู่ในเสนาสนะอันสมควรแล้ว

* มหาฎีกาว่า กายคตาสติ และอานาปานสติ ๒ นี้ มีนิมิตเกิด ท่านจึงว่า มีนิมิตในโกฐาส... เป็นอารมณ์
และว่ามีนิมิตในลมหายใจ... เป็นอารมณ์ อนุสตินอกนั้นไม่มีนิมิตเกิด

หน้า ๒๔๘

ระลึกถึงพระคุณของพระผู้มีพระภาคเจ้า อย่างนี้ว่า อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ
วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา ( ต่อไป )
นี้เป็นนัยในการระลึกในพระพุทธคุณเหล่านั้น ( คือ ) ระลึก ( ประกอบ อิติปิ ไว้ทุกบท ) ว่า โส ภควา อิติปิ
อรหํ ( แม้เพราะเหตุนี้พระผู้มีพระภาคเจ้านั้นเป็นพระอรหันต์ ) ฯ เป ฯ โส ภควา อิติปิ ภควา ( แม้เพราะเหตุ
นี้ พระผู้มีพระภาคเจ้านั้นเป็นพระภควา ( ผู้จำแนกพระธรรม ) ) ( คำ อิติปิ นั้น ) มีอธิบายว่า " เพราะเหตุนี้ๆ "

แก้อรรถบท อรหํ ๕ นัย

บัณฑิตย่อมระลึกว่า ในบทเหล่านั้น พระผู้มีพระภาคเจ้านั้นได้พระนามว่า อรหํ เพราะเหตุ ( ๕ นัย ) นี้ก่อน
คือ อารกตฺตา เพราะความเป็นอารกะ ( ผู้ไกล ) ( ๑ ) อรีนํ อรานญฺจ หตตฺตา เพราะความที่ทรงกำจัดอริ
( ข้าศึก ) ทั้งหลายเสียได้ ( ๑ ) และเพราะทรงทำลายอระ ( ซี่กำ ) ทั้งหลายเสียได้ ( ๑ ) ปจฺจยาทีนํ
อรหตฺตา เพราะความเป็นอรหะ ( ผู้ควร ) ทักขิณาวัตถุทั้งหลายมีปัจจัย ๔ เป็นต้น ( ๑ ) ปาปกรเณ รหาภาวา
เพราะความไม่มีรหะ ( ที่ลับ ) ในอันที่จะทำบาป ( ๑ )

นัยที่ ๑ ผู้ไกล

จริงอยู่ พระผู้มีพระภาคเจ้านั้นชื่อว่า อารกะ คือทรงสถิตอยู่ในที่ไกลลิบลับแต่สรรพกิเลส เพราะกิเลสทั้งหลาย
กับทั้งวาสนา^* พระองค์ทรงกำจัดเสียได้แล้ว เพราะความเป็นอารกะ ( ผู้ไกล ) ดังนี้ จึงได้พระนามว่า อรหํ

* วาสนา : อาการกายวาจา ที่เป็นลักษณะพิเศษของบุคคล ซึ่งเกิดจากกิเลสบางอย่าง และได้สั่งสมอบรมมา
เป็นเวลานาน จนเคยชินติดเป็นพื้นประจำตัว แม้จะละกิเลสนั้นได้แล้ว แต่ก็อาจจะละอาการกายวาจาที่เคยชินไม่ได้
เช่น คำพูดติดปาก อาการเดินที่เร็วหรือเดินต้วมเตี้ยม เป็นต้น ท่านขยายความว่า วาสนา ที่เป็นกุศล ก็มี เป็นอกุศล
ก็มี เป็นอัพยากฤต คือ เป็นกลาง ๆ ไม่ดีไม่ชั่ว ก็มี ที่เป็นกุศลกับอัพยากฤตนั้น ไม่ต้องละ แต่ที่เป็นอกุศลซึ่งควรจะละนั้น แบ่งเป็น ๒ ส่วน คือ ส่วนที่จะเป็นเหตุให้เข้าถึงอบายกับส่วนที่เป็นเหตุให้เกิดอาการแสดงออกทางกายวาจาแปลก ๆ
ต่าง ๆ ส่วน แรก พระอรหันต์ทุกองค์ละได้ แต่ส่วนหลัง พระพุทธเจ้าเท่านั้นละได้ พระอรหันต์อื่นละไม่ได้ จึงมีคำ
กล่าวว่าพระพุทธเจ้าเท่านั้นละกิเลสทั้งหมดได้พร้อมทั้งวาสนา; ในภาษาไทย คำว่าวาสนา มีความหมายเพี้ยนไป
กลายเป็นอำนาจ บุญเก่า หรือกุศลที่ทำให้ได้รับลาภยศ

หน้า ๒๔๙

คาถาสรูปสำหรับนัยที่ ๑

พระผู้มีพระภาคเจ้าผู้เป็นนาถะ ( ที่พึ่ง ) ไม่ทรงมีความข้องแวะกับกิเลสใด และพระองค์ไม่ทรง
ประกอบด้วยสิ่งอันเป็นโทษทั้งหลาย ( คือ วาสนา ) ใด ก็ชื่อว่าทรงไกลแต่กิเลส และโทษนั้น เพราะ
เหตุนั้น จึงปรากฏพระนามว่าอรหํ ( ผู้ไกล ) แล

นัยที่ ๒ ผู้กำจัดอริ

อนึ่ง อริ คือกิเลสทั้งหลายเหล่านั้น พระองค์ทรงกำจัดเสียได้แล้วด้วยมรรค เพราะความที่ทรงกำจัดอริ
ทั้งหลายเสียได้ดังนี้ จึงทรงพระนามว่า อรหํ ประการ ๑

คาถาสรูปสำหรับนัยที่ ๒

เพราะเหตุที่อริทั้งหลาย กล่าวคือกิเลสมีราคะเป็นต้น แม้ทั้งสิ้น พระผู้มีพระภาคเจ้าผู้เป็นนาถะ
ทรงกำจัดเสียแล้วด้วยศัสตรา คือ พระปัญญา เพราะเหตุนั้น จึงปรากฏพระนามว่า อรหํ ( ผู้กำจัดข้าศึก )
ประการ ๑ แล

หน้า ๒๕0

นัยที่ ๓ ผู้ทำลายซึ่งกำสังสารจักร

อนึ่ง สังสารจักร ( ล้อคือสังสาร ) อันมีดุมทำด้วยอวิชชา และภวตัณหา อภิสังขารมีบุญญาภิสังขารเป็นต้น
เป็นซี่กำ ชรามรณะเป็นกง สอดด้วยเพลาทำด้วยอาสวสมุทัย ประกอบเข้าไว้ในตัวรถคือไตรภพ ( ภพ ๓ คือ
กามภพ รูปภพ และอรูปภพ ) หมุนไปตลอดกาลอันหาเบื้องต้นมิได้ นั้นใด ซี่กำทั้งหลายของสังสารจักรนั้น
พระองค์ทรงประดิษฐานอยู่ ณ พื้นปฐพี คือ ศีล ด้วยพระยุคคลบาท คือ วิริยะ แล้วทรงถือขวาน คือ พระญาณ
อันทำความสิ้นกรรม ด้วยพระหัตถ์ คือ ศรัทธา ทรงทำลายเสียสิ้นแล้ว เพราะความที่ทรงทำลายอระ ( ซี่กำ คือ
สังขาร ) เสียได้ดังนี้ จึงทรงพระนามว่า อรหํ อีกประการ ๑

หรือมิฉะนั้น สังสารวัฏ ( วงเวียน ) อันไม่ปรากฏที่สิ้นสุด เรียกว่าสังสารจักร ก็แล อวิชชา นับว่าเป็นดุมของ
สังสารจักรนั้น เพราะเป็นต้น ( เหตุ ) ชรามรณะนับว่าเป็นกง เพราะเป็นปลาย ( เหตุ ) ธรรมที่เหลือ ๑0 ข้อนับ
เป็นซี่กำ เพราะมีอวิชชาอยู่ต้นและเพราะมีชรามรณะอยู่ปลาย ในธรรมเหล่านั้น ความไม่รู้ในอริยสัจมีทุกข์เป็นอาทิ
ชื่อว่า อวิชชา และอวิชชาในกามภพ ย่อมเป็นปัจจัยแห่งสังขารทั้งหลายในกามภพ อวิชชาในรูปภพย่อมเป็นปัจจัย
แห่งสังขารทั้งหลายในรูปภพ อวิชชาในอรูปภพ ย่อมเป็นปัจจัยแห่งสังขารทั้งหลายในอรูปภพ ( ด้วยกัน )

สังขารทั้งหลายในกามภพ ย่อมเป็นปัจจัยแห่งปฏิสนธิวิญญาณในกามภพ ในภพนอกนี้ ( รูปภพและอรูปภพ )
ก็นัยนั้น

ปฏิสนธิวิญญาณในกามภพ ย่อมเป็นปัจจัยแห่งนามรูปในกามภพ ในรูปภพก็อย่างนั้น ( แต่ ) ในอรูปภพ
( ปฏิสนธิวิญญาณ ) เป็นปัจจัยแห่งนามอย่างเดียว ( เพราะอรูปภพเป็นภพที่ไม่มี รูปขันธ์ )