คัมภีร์ วิสุทธิมรรค ภาค ๑ ตอน ๒ หน้า 251-260

หน้า ๒๕๑

นามรูปในกามภพ เป็นปัจจัยแห่งอายตนะครบ ๖ ในกามภพ นามรูปในรูปภพเป็นปัจจัยแห่งอายตนะ ๓
ในรูปภพ นามในอรูปภพเป็นปัจจัยแห่งอายตนะ ๑ ในอรูปภพ

อายตนะ ๖ ในกามภพเป็นปัจจัยแห่งผัสสะทั้ง ๖ ในกามภพ อายตนะในรูปภพเป็นปัจจัยแห่งผัสสะ ๓ ในรูปภพ
อายตนะ ๑ ในอรูปภพเป็นปัจจัยแห่งผัสสะ ๑ ในอรูปภพ

ผัสสะ ๖ ในกามภพ เป็นปัจจัยแห่งเวทนา ๖ กามภพ ผัสสะ ๓ ในรูปภพเป็นปัจจัยแห่งเวทนา ๓ ในรูปภพนั้น
ด้วยกัน ผัสสะ ๑ ในอรูปภพก็เป็นปัจจัยแห่งเวทนา ๑ ในอรูปภพนั้นด้วยกัน

เวทนา ๖ ในกามภพเป็นปัจจัยแห่งกองตัณหา ๖ ในกามภพ เวทนา ๓ ในรูปภพเป็นปัจจัยแห่งกองตัณหา ๓
ในรูปภพด้วยกันนั้น เวทนา ๑ ในอรูปภพ ก็เป็นปัจจัยแห่งกองตัณหา ๑ อรูปภพด้วย

ตัณหานั้นๆ ในภพนั้นๆ เป็นปัจจัยแห่งอุปาทานนั้นๆ ธรรมที่เหลือมีอุปาทานเป็นต้น เป็นปัจจัยแห่งธรรมทั้ง
หลายมีภพเป็นอาทิ ถามว่า ข้อนี้เป็นอย่างไร แก้ว่า " บุคคลลางคนในโลกนี้ ปรารถนา ( ด้วยอำนาจกามตัณหา )
ว่า เราจักบริโภคกาม แล้วประพฤติทุจริตด้วยกาย ประพฤติทุจริตด้วยวาจา ประพฤติทุจริตด้วยใจ เพราะ
กามุปาทานเป็นปัจจัย ครั้นเพียบไปด้วยทุจริต เขา ( ตายไป ) ก็เกิดในอบาย

หน้า ๒๕๒

กรรมอันเป็นเหตุแห่งความอุปปัติในอบายนั้นของเขาเป็นกรรมภพ ขันธ์ทั้งหลายอันเกิดเพราะกรรมเป็น
อุปปัติภพ ความเกิดแห่งขันธ์ทั้งหลายเป็นชาติ ความหง่อมไป ( แห่งขันธ์เหล่านั้น ) เป็นชรา ความสลายไป
( แห่งขันธ์เหล่านั้น ) เป็นมรณะ

อีกคนหนึ่ง ปรารถนาว่า เราจักเสวยสมบัติในสวรรค์ แล้วประพฤติสุจริตเพราะกามุปาทานเป็นปัจจัยอย่าง
เกียวกันนั้น ครั้นเปี่ยมไปด้วยสุจริต เขา ( ตายไป ) ก็เกิดในสวรรค์ นัย ( ควมต่อไป ) ก็นัยเดียวกันนั้น คือ กรรม
อันเป็นเหตุแห่งความอุปปัติในสวรรค์นั้นของเขาเป็นกรรมภพ ดังนี้เป็นต้น

ส่วนอีกคนหนึ่ง ปรารถนาว่า เราจักเสวยสมบัติในพรหมโลกแล้วเจริญเมตตา เจริญกรุณา มุทิตา อุเบกขา
เพราะกามุปาทานเป็นปัจจัยเหมือนกัน* ครั้นเต็มไปด้วยภาวนา เขา ( ตายไป ) ก็เกิดในพรหมโลก นัย ( ความ
ต่อไป ) ก็นัยเดียวกันนั้น คือ กรรมอันเป็นเหตุแห่งความอุปปัติในพรหมโลกนั้นของเขาเป็นกรรมภพ ดังนี้เป็นต้น

อีกคนหนึ่ง ปรารถนาว่าเราจักเสวยสมบัติในอรูปภพ แล้วเจริญสมาบัติมีอากาสานัญจายตนะเป็นอาทิ เพราะ
กามุปาทานเป็นปัจจัยเช่นเดียวกัน* ครั้นบริบูรณ์ไปด้วยภาวนา เขา ( ตายไป ) ก็เกิดในอรูปภพนั้นๆ กรรมอัน
เป็นเหตุแห่งความอุปปัติในอรูปภพนั้นของเขา เป็นกรรมภพ

* มีปัญหาว่า รูปภพและอรูปภพไม่เกี่ยวด้วยกามภูมิมิใช่หรือ ไฉนจึงว่าเจริญพรหมวิหารและเจริญสมาบัติ
เพราะกามุปาทานเป็นปัจจัยเล่า ? มหาฎีกาท่านจึงแก้ไว้ว่า แม้ภวราคะ ( ความยินดีพอใจในภพ ) ก็นับเป็น
กามุปาทาน โดยอาศัยคำนิเทศว่า " ธรรมอันเป็นไปในไตรภูมิทั้งสิ้นได้ชื่อว่ากาม เพราะอรรถว่าเป็นสิ่งที่สัตว์พึง
ปรารถนา "

หน้า ๒๕๓

ขันธ์ทั้งหลายอันเกิดเพราะกรรมเป็นอุปปัติภพ ความเกิดแห่งขันธ์ทั้งหลายเป็นชาติ ความหง่อมไป ( แห่ง
ขันธ์ ) เป็นชรา ความสลายไป ( แห่งขันธ์ ) เป็นมรณะ " ( กามุปาทานเป็นปัจจัยแห่งภพเป็นต้นดังนี้ ) นัยแม้ใน
การประกอบ ( ความ ) อันมีอุปาทานที่เหลือเป็นมูล ก็ดุจนัยนี้

( ต่อไปนี้ ท่านชักเอาบาลีในปฏิสัมภิทามรรคมากล่าวย้ำความเรื่องธรรมเหล่านี้เป็นปัจจัยเนื่องกันไป โดย
เรียกความกำหนดรู้ในเรื่องนี้ว่าธรรมฐิติญาณ แล้วสรูปเป็นสังเขปเป็นต้น ดังนี้ ) โดยนัยดังนี้ ปัญญาในการกำหนด
จับปัจจัยว่า " อวิชชาเป็นเหตุ สังขารเป็นเหตุสมุบัน ( เกิดแต่เหตุ ) อวิชชาและสังขารทั้ง ๒ นั้น ก็เป็น
เหตุสมุบันด้วยกัน* นี้ชื่อธรรมฐิติญาณ ปัญญาในการกำหนดจับปัจจัยว่า " อวิชชาเป็นเหตุ สังขารเป็น
เหตุสมุบัน อวิชชาและสังขารทั้ง ๒ นั้น ก็เป็นเหตุสมุบันด้วยกันทั้งในกาลอดีตทั้งในกาลอนาคต "
ชื่อว่าธรรมฐิติญาณแล ( ขุ. ป. ๓๑/ ๗๓ ) บททั้งปวง บัณฑิตพึง ( กล่าว ) ให้พิสดารโดยนัยนี้เทอญ

ในธรรมเหล่านั้น อวิชชากับสังขารเป็นสังเขป ๑ วิญญาณ นามรูป สฬายตนะ ผัสสะ เวทนา เป็นสังเขป ๑
ตัณหา อุปาทาน ภพ เป็นสังเขป ๑ ชาติชรามรณะ เป็นสังเขป ๑ อนึ่ง ใน ๔ สังเขปนั้น สังเขปแรกเป็นอดีตอัทธา
( อดีตกาล ) สังเขปกลาง ๒ เป็นปัจจุบันอัทธา ชาติชรามรณะ เป็นอนาคตอัทธา

* คือว่า สังขารเกิดแต่เหตุฉันใด แม้อวิชชาก็เป็นธรรมมีเหตุเหมือนกันฉันนั้น เหตุแห่งอวิชชาก็คืออาสวะ
ดังกล่าวแล้ว

หน้า ๒๕๔

อนึ่ง ในธรรมเหล่านั้นด้วยถือเอา ( คือกล่าวถึง ) อวิชชา สังขาร ก็เป็นอันถือเอา ( คือกินความถึง ) ตัณหา
อุปาทาน ภพ ( ซึ่งเป็นเหตุคือเป็นกิเลสและกรรมด้วยกัน ) ด้วยเพราะฉะนั้น ธรรม ๕ ประการนี้ ( อวิชชา
สังขาร ตัณหา อุปาทาน ภพ ) จึงจัดเป็นกรรมวัฏในอดีต ธรรม ๕ มี วิญญาณ เป็นต้น ( คือ วิญญาณ นามรูป
สฬายตนะ ผัสสะ เวทนา ) จัดเป็นวิปากวัฏในกาลบัดนี้ ด้วยถือเอา ( คือกล่าวถึง ) ตัณหา อุปาทาน ภพ ก็เป็นอัน
ถือเอา ( คือกินความถึง ) อวิชชา สังขารด้วย เพราะฉะนั้น ๕ ประการนี้ ( ตัณหา อุปาทาน ภพ อวิชชา สังขาร )
จึงเป็นกรรมวัฏในกาลบัดนี้ ( ด้วย ) ธรรม ๕ ประการ นี้ ( คือ วิญญาณ นามรูป สฬายตนะ ผัสสะ เวทนา )
จัดเป็นวิปากวัฏในกาลต่อไป ( ด้วย )เพราะด้วยการกล่าวถึง ชาติ ชรา มรณะ ก็เป็นอันชี้ถึงธรรม ๕ มี วิญญาณเป็น
ต้น ( คือ วิญญาณ นามรูป สฬายตนะ ผัสสะ เวทนา ) ( ซึ่งเป็นธรรมมี ชาติ ชรา มรณะ เป็นสภาวะของธรรมทั้ง ๕
นั้น ) ธรรมเหล่านั้น โดยอาการจึงเป็น ๒0 อนึ่ง ในธรรมเหล่านั้น ในระหว่างสังขารกับวิญญาณ มีสนธิ ๑
ระหว่างเวทนากับตัณหามีสนธิ ๑ ระหว่างภพกับชาติมีสนธิ ๑ ดังนี้แล พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงรู้ทรงเห็น คือ
ทรงรู้ยิ่งเห็นจริง ซึ่งปฏิจจสมุบาท อันมี สังเขป ๔ , อัทธา ( กาล ) ๓ , อาการ ๒0 , สนธิ ๓ นั้น โดยอาการทั้งปวง
โดยนัยดังกล่าวมาฉะนี้

ความรู้นั้น ชื่อว่าญาณ เพราะอรรถว่าหยั่งรู้ ชื่อว่าปัญญา เพราะอรรถว่ารู้ประจักษ์ เพราะเหตุนั้น ท่านจึงกล่าว
ว่า ปัญญาในการกำหนดจับปัจจัย ชื่อว่าธรรมฐิติญาณ พระผู้มีพระภาคเจ้า เมื่อทรงรู้ธรรมเหล่านั้นตามจริงด้วยธรรม
ฐิติญาณนี้แล้ว ทรงหน่ายในธรรมเหล่านั้น ทรงคลายความยินดีหลุดพ้นไป ชื่อว่าทรงกำจัด คือรื้อทำลาย ซึ่งกำ
ทั้งหลายแห่งสังสารจักรอันมีประการดังกล่าวแล้ว เพราะทรงกำจัดกำทั้งหลาย ( แห่งสังสารจักร ) เสียได้อย่างนี้
พระผู้มีพระภาคเจ้าจึงทรงพระนามว่า อรหํ ประการ ๑

หน้า ๒๕๕

คาถาสรูปสำหรับนัยที่ ๓

เพราะเหตุที่อระ ( ซี่กำ ) ทั้งหลายแห่งสังสารจักร พระโลกนาถเจ้าทรงทำลายเสียแล้วด้วยดาบคือ
พระญาณ เพราะเหตุนั้นพระองค์จึงทรงพระนามว่า อรหํ ( ผู้ทำลายซี่กำ )

นัยที่ ๔ ผู้ควร

อีกนัยหนึ่ง พระผู้มีพระภาคเจ้านั้นควรซึ่งปัจจัยมีจีวรเป็นต้นและซึ่งการบูชาอย่างวิเศษ เพราะความที่
พระองค์เป็นอัครทักขิไณยบุคคล ก็เพราะเหตุนั้นแล เมื่อพระตถาคตเจ้าเกิดขึ้นแล้ว ชนทุกหมู่เหล่าผู้เป็นมเหสักข์
( ประชุมชนยกย่องว่าเป็นเจ้าเป็นใหญ่ ) ทั้งที่เป็นเทวดาทั้งที่เป็นมนุษย์มีอยู่ ท่านเหล่านั้นหาทำการบูชาในที่อื่นไม่
จริงอย่างนั้น ท้าวสหัมบดีพรหมได้บูชาพระตถาคตเจ้าด้วยพวงรัตนะ ( ใหญ่ ) เท่าเขาสิเนรุ อนึ่ง เทวดาอื่นๆ
และมนุษย์ทั้งหลาย เช่น พระเจ้าพิมพิสารและพระเจ้าโกศล ก็ได้บูชา ( พระองค์ ) ตามกำลัง อนึ่งเล่า พระเจ้า
อโศกมหาราชก็ได้ทรงสละทรัพย์ประมาณ ๙๖ โกฏ โปรดให้สร้างวิหารถึง ๘๔,000 ( ตำบล ) อุทิศพระผู้มีพระภาคเจ้า
แม้เสด็จปรินิพพานแล้ว จะกล่าวอะไรถึงการบูชาอย่างวิเศษอื่นๆ ( ที่เทวดาและมนุษย์ผู้มิใช่มเหสักข์ทำถวาย ) เล่า
เพราะความที่ทรงเป็น อรห ( ผู้ควร ) แก่ทักขิณาวัตถุทั้งหลายมีปัจจัย ๔ เป็นอาทิดังนี้ จึงทรงพระนามว่า อรหํ
ประการ ๑

หน้า ๒๕๖

คาถาสรูปสำหรับนัยที่ ๔

เพราะเหตุที่พระโลกนาถเจ้านี้ ทรงควรซึ่งการบูชาอย่างวิเศษกับทั้งปัจจัยทั้งหลาย เพราะเหตุนั้น
พระองค์ผู้เป็นพระชินะจึงทรงควรซึ่งพระนามนั้น คือ อรหํ ในโลก ซึ่งเป็นพระนามที่มีอรรถอันสมแก่
อรรถ ( แห่งอรหศัพท์ )

นัยที่ ๕ ผู้ไม่มีที่ลับ

อนึ่ง คนพาลผู้ไว้ตัวว่าเป็นบัณฑิตทุกจำพวกในโลก ย่อมทำบาปในที่ลับ เพราะกลัวเสียชื่อ ฉันใด พระผู้มี
พระภาคเจ้านั้นหาทรงทำ ( บาปในที่ลับ ) ฉันนั้น ในกาลไหนๆ ไม่ เพราะความไม่มีที่ลับในการทำบาปดังนี้
จึงได้พระนามว่า อรหํ ประการ ๑

คาถาสรูปสำหรับนัยที่ ๕

เพราะเหตุที่ ขึ้นชื่อว่าที่ลับในการทำบาปทั้งหลายย่อมไม่มีแด่พระตถาคตเจ้า เพราะเหตุนั้น
พระองค์จึงปรากฏพระนามว่า อรหํ เพราะไม่มีที่ลับ

คาถาสรูปสำหรับทุกนัย

พระมุนีเจ้านั้นทรงพระนามว่า อรหํ เพราะความที่ทรงไกลกิเลส ๑ เพราะความที่ทรงกำจัดอริ
คือกิเลสทั้งหลายเสีย ๑ พระองค์เป็นผู้ทรงทำลายซี่กำแห่งสังสารจักร ๑ เป็นผู้ควรแก่ทักขิณาวัตถุ
ทั้งหลายมีปัจจัยเป็นอาทิ ๑ ไม่ทรงทำบาปทั้งหลายในที่ลับ ๑ เพราะเหตุนั้น จึงทรงพระนามว่า อรหํ
โดยประการทั้งปวงดังพรรณนามาฉะนี้แล

หน้า ๒๕๗

แก้อรรถบท สมฺมาสัมพุทฺโธ

ส่วนที่พระผู้มีพระภาคเจ้านั้น ทรงพระนามว่า สมฺมาสมฺพุทฺโธ ก็เพราะทรงรู้ธรรมทั้งปวงโดยชอบและโดย
พระองค์เอง จริงอย่างนั้นพระองค์ ทรงรู้โดยชอบด้วย โดยพระองค์เองด้วย ซึ่งธรรมทั้งปวง คือ ทรงรู้ธรรมทั้งหลาย
ที่เป็นอภิญไญย โดยความเป็นธรรมที่พึงรู้ยิ่ง* ทรงรู้ธรรมทั้งหลายที่เป็นปริญไญย โดยความเป็นธรรมที่พึงกำหนดรู้
( ทุกขสัจ ) ทรงรู้ธรรมทั้งหลายที่เป็นปหาตัพพะ โดยความเป็นธรรมที่พึงละ ( สมุทัยสัจ ) ทรงรู้ธรรมทั้งหลายที่
เป็นสัจฉิกาตัพพะ โดยความเป็นธรรมที่พึงทำให้แจ้ง ( นิโรธสัจ ) ทรงรู้ธรรมทั้งหลายที่เป็นภาเวตัพพะ
โดยความเป็นธรรมที่พึงเจริญ ( มรรคสัจ ) ก็เพราะเหตุนั้นแล พระองค์จึงตรัส ( แก่เสลพราหมณ์เป็นคาถา ) ว่า

สิ่งที่ควรรู้ยิ่งเราได้รู้ยิ่งแล้ว และสิ่งที่ควรเจริญเราได้เจริญแล้ว สิ่งที่ควรละเราก็ได้ละแล้ว
เพราะเหตุนั้น เราจึงเป็นพุทธะ นะพราหมณ์

* อภิญไญยธรรม มหาฎีกาว่า คือ ธรรมที่พึงรู้ด้วยญาณอันวิเศษยิ่ง และว่าหมายเอาอริยสัจ ๔ นั่นเอง
ที่ว่ารู้ด้วยญาณอันวิเศษยิ่ง ก็คือในกาลเบื้องต้นทรงรู้ด้วยวิปัสสนาปัญญา ในขณะที่บรรลุผล ก็ทรงรู้ด้วยมรรคปัญญา
ในกาลต่อมา ก็ทรงรู้ด้วยพุทธญาณทั้งหลายมีสัพพัญญุตญาณเป็นต้น

หน้า ๒๕๘

อีกนัยหนึ่ง พระองค์ตรัสรู้โดยชอบ และโดยพระองค์เอง ซึ่งธรรมทั้งปวง โดยยกขึ้นเอาทีละบทดังนี้ก็ได้ว่า
จักษุเป็นทุกขสัจ ตัณหาอันมีมาแต่ภพก่อน ซึ่งเป็นตัวก่อให้เกิด โดยความเป็นตัวเหตุที่เป็นมูลแห่งจักษุนั้น
เป็นสมุทัยสัจ ความไม่เป็นไปแห่งจักษุ และจักษุสมุทัยทั้งสอง เป็นนิโรธสัจ ปฏิปทาที่เป็นเหตุรู้นิโรธเป็นมรรคสัจ
ในโสตะ ฆานะ ชิวหา กาย และมนะ ก็นัยนี้ อายตนะ ๖ มีรูปเป็นต้น หมวดวิญญาณ ๖ มีจักขุวิญญาณเป็นต้น
ผัสสะ ๖ มีจักขุสัมผัสเป็นต้น เวทนา ๖ มีจักขุสัมผัสชาเวทนาเป็นต้น สัญญา ๖ มีรูปสัญญาเป็นต้น เจตนา ๖ มี
รูปสัญเจตนาเป็นต้น หมวดตัณหา ๖ มีรูปตัณหาเป็นต้น วิตก ๖ มีรูปวิตกเป็นต้น วิจาร ๖ มีรูปวิจารเป็นต้น
ขันธ์ ๕ มีรูปขันธ์เป็นต้น กสิณ ๑0 อนุสติ ๑0 สัญญา ๑0 โดยมีอุทธุมาตกสัญญาเป็นต้น อาการ ๓๒ มีผมเป็นต้น
อายตนะ ๑๒ ธาตุ ๑๘ ภพ ๙ มีกามภพเป็นต้น* ฌาน ๔ มีปฐมฌานเป็นต้น อัปปมัญญา ๔ มีเมตตาภาวนาเป็นต้น
อรูปสมาบัติ ๔ และองค์แห่งปฏิจจสมุบาทโดยปฏิโลมมีชรามรณะเป็นต้น โดยอนุโลมมีอวิชชาเป็นต้น ( เหล่านี้ )
ก็พึงประกอบ ( ความ ) เข้าโดยนัยนั้นแล

* มหาฎีกาขยายความว่า ภพ ๙ นั้น คือ ภพ ๓ มีกามภพเป็นต้น ( คือกามภพ รูปภพ อรูปภพ ) หมวด ๑
ภพ ๓ มีสัญญีภพเป็นต้น ( คือ สัญญีภพ อสัญญีภพ เนวสัญญีนาสัญญีภพ ) หมวด ๑ ภพ ๓ มีเอกโวการภพ
เป็นต้น ( คือเอกโวการภพ - ภพของสัตว์ที่มีขันธ์ ๑ คือ รูปขันธ์อย่างเดียว จตุโวการภพ - ภพของสัตว์ที่มีขันธ์ ๔
ปัญจโวการภพ - ภพของสัตว์ที่มีขันธ์ครบ ๕ ) หมวด ๑ จึงรวมเป็น ๙

หน้า ๒๕๙

นี่เป็นการประกอบ ( ความ ) บท ๑ ในธรรมเหล่านั้น ( คือ ) พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงรู้ คือทรงรู้โดยอนุโลม
ทรงรู้โดยปฏิโลม โดยชอบและโดยพระองค์เอง ซึ่งธรรมทั้งปวง โดยยกขึ้นเอาทีละบทอย่างนี้ว่า " ชรามรณะเป็น
ทุกขสัจ ชาติเป็นสมุทัยสัจ ความออกไปแห่งทุกข์และสมุทัยนั้นทั้งสองเป็นนิโรธสัจ ปฏิปทาเป็นเหตุรู้นิโรธ เป็น
มรรคสัจ " ( ดังนี้เป็นตัวอย่าง ) เพราะเหุตนั้นข้าพเจ้าจึงว่า " พระผู้มีพระภาคเจ้านั้น ทรงพระนามว่า
สมฺมาสมฺพุทฺโธ ก็เพราะทรงรู้ธรรมทั้งปวงโดยชอบ และโดยพระองค์เอง " ดังนี้

แก้อรรถบท วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน

ส่วนที่ทรงพระนามว่า วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน ก็เพราะทรงถึงพร้อมด้วยวิชชาทั้งหลายและจรณะด้วย ใน ๒
บทนั้น บทว่า วิชชา หมายเอาทั้งวิชชา ๓ ทั้งวิชชา ๘ * วิชชา ๓ พึงทราบตามนัยที่กล่าวในภยเภรวสูตร
วิชชา ๘ พึงทราบตามนัยที่กล่าวในอัมพัฏฐสูตรเถิด ก็อัมพัฏฐสูตรนั้น พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงกำหนดเอา
อภิญญา ๖ กับ วิปัสสนาญาณ และมโนมยิทธิ ตรัสเป็นวิชชา ๘

ธรรม ๑๕ ประการ คือ สีลสังวร อินฺทฺริเยสุคุตฺตทฺวารตา ( ความคุ้มครองทวารในอินทรีย์ทั้งหลาย ) โภชเน
มัตตัญญุตา ชาคริยานุโยค สัทธรรม ๗ ( คือ ศรัทธา หิริ โอตตัปปะ พาหุสัจจะ วิริยะ สติ ปัญญา ) รูปาวจรฌาน ๔
นี่แล พึงทราบว่า ชื่อ จรณะ

* วิชชา ความรู้แจ้ง, ความรู้วิเศษ; วิชชา ๓ คือ ๑. ปุพเพนิวาสานุสติญาณ ความรู้ที่ให้ระลึกชาติได้
๒. จุตูปปาตญาณ ความรู้จุติและอุบัติของสัตว์ทั้งหลาย ๓. อาสวักขยญาณ ความรู้ที่ทำอาสวะให้สิ้น; วิชชา ๘ คือ
๑. วิปัสสนาญาณ ญาณในวิปัสสนา ๒. มโนมยิทธิ ฤทธิ์ทางใจ ๓. อิทธิวิธิ แสดงฤทธิ์ได้ต่าง ๆ ๔. ทิพพโสต หูทิพย์
๕. เจโตปริยญาณ รู้จักกำหนดใจผู้อื่นได้ ๖. ปุพเพนิวาสานุสติ ๗. ทิพพจักขุ ตาทิพย์ (= จุตูปปาตญาณ)
๘. อาสวักขยญาณ

หน้า ๒๖0

แท้จริง ธรรม ๑๕ ประการนี้นั่นเอง ท่านเรียกว่า จรณะ เพราะเป็นทางดำเนินไปถึงทิศอมตะแห่งพระอริยสาวก
ดังพระอานนท์เถระกล่าว ( แก่เจ้ามหานามศากยะ ) ว่า " ดูกรมหานาม อริยสาวกในพระะรรมวินัยนี้ เป็นผู้
มีศีล " ดังนี้เป็นอาทิ ( ม.ม.๑๓/๒๖ ) คำ ( ของพระอานนท์ ) ทั้งปวง บัณฑิตพึงทราบตามนัยที่กล่าวใน
( เสขปฏิปทาสูตร มัชฌิมนิกาย ) มัชฌิมปัณณาสกะนั้นเทอญ

พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงประกอบด้วยวิชชาเหล่านี้ และจรณะนี้ด้วย เพราะเหตุนั้น จึงได้พระนามว่า
วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน ถึงพร้อมด้วยวิชชาและจรณะ

ในความถึงพร้อม ๒ อย่างนั้น ความถึงพร้อมด้วยวิชชาสร้างความเป็นพระสัพพัญญูแห่งพระผู้มีพระภาคเจ้า
ขึ้นแล้วตั้งอยู่ ความถึงพร้อมด้วยจรณะ สร้างความเป็นผู้กอปรด้วยพระมหากรุณาแห่งพระผู้มีพระภาคเจ้าขึ้น
แล้วตั้งอยู่ พระองค์ทรงรู้สิ่งที่เป็นประโยชน์และสิ่งที่ไม่เป็นประโยชน์ ด้วยความเป็นพระสัพพัญญูแล้ว ทรงเว้นสิ่ง
อันไม่เป็นประโยชน์เสีย ทรงชักนำแต่ในสิ่งที่เป็นประโยชน์ ด้วยความเป็นผู้กอปรด้วยพระมหากรุณาแก่สัตว์ทั้งปวง
เยี่ยงท่านผู้ถึงพร้อมด้วยวิชชาและจรณะ เพระเหตุนั้น สาวกทั้งหลายของพระองค์จึงเป็นผู้ปฏิบัติดี ไม่เป็นผู้ปฏิบัติ
ชั่ว ดุจพวกสาวกของเจ้าลัทธิทั้งหลายผู้ขาดวิชชาและจรณะ ที่เป็นบุคคลจำพวกทำตนให้ร้อน ( ทรมานตัวเอง
ให้ลำบาก ) เป็นอาทิ ฉะนั้น