คัมภีร์ วิสุทธิมรรค ภาค ๑ ตอน ๒ หน้า 31-40

หน้า ๓๑

อิทธิปลิโพธ

คำว่า อิทธิ หมายเอาฤทธิ์อันมีในปุถุชน อันฤทธิ์ที่มีในปุถุชนนั้น เป็นสิ่งที่รักษายาก ดุจเด็กอ่อนที่ยังนอนแบ
และดุจข้าวกล้าอ่อน ย่อมจะแตกได้ด้วยเหตุเพียงเล็กน้อย ก็แลฤทธิ์นั้น ย่อมเป็นปลิโพธ ต่อวิปัสสนา หาเป็น
ปลิโพธต่อสมาธิไม่ เพราะฤทธิ์นั้น บุคคลบรรลุสมาธิแล้วจึงได้ เพราะเหตุนั้นแล อิทธิปลิโพธ พระโยคาวจรผู้
ประสงค์วิปัสสนาจำต้องตัด

( ส่วน ) ปลิโพธ ( ๙ ) ที่เหลือ พระโยคาวจรผู้ประสงค์สมถะพึงตัด

นี้แล ความพิสดารในเรื่องปลิโพธ พึงทราบเป็นอันดับแรก

ส่วนในข้อว่า " เข้าไปหาท่านผู้ให้กรรมฐาน ผู้เป็นกัลยาณมิตร " นั้น มีวินิจฉัยดังต่อไปนี้

หน้า ๓๒

กัมมฐาน ๒ และกัมมฐานทายกะ

กรรมฐานมี ๒ อย่าง คือ สัพพัตถกกัมมฐาน ๑ ปาริหาริยกัมมฐาน ๑ ในกรรมฐาน ๒ อย่างนั้น ( กรรมฐาน
คือ ) เมตตา ( อันแผ่ไป ) ในประชาชนต่างๆ มีหมู่ภิกษุเป็นต้น ก็ดี มรณสติก็ดี ชื่อว่า สัพพัตถกกัมมฐาน
อาจารย์พวกหนึ่งกล่าวว่า อสุภสัญญา ( เป็น สัพพัตถกกัมมฐาน ) ก็มี จริงอยู่ เมตตา ( นั้น ) ขั้นแรก
ภิกษุผู้บำเพ็ญกรรมฐาน พึงกำหนดเอาหมู่ภิกษุนั้นแล้ว เจริญไปในหมู่ภิกษุผู้อยู่ในสีมา ( เดียวกันกับตน )
โดยนัยว่า ขอภิกษุผู้อยู่ในสีมาทั้งหลาย จงเป็นผู้มีความสุข ไม่เบียดเบียนกันเถิด ต่อนั้นจึงเจริญไปในหมู่
เทวดาผู้อยู่ในสีมา ( นั้น ) แต่นั้นจึงเจริญไปในหมู่อิสรชนในโคจรคาม แล้วจึงเจริญไปในคน ( ชาวบ้าน )
ในโคจรคามนั้น ตลอดไปถึงสัตว์ ( ดิรัจฉาน ) ทั้งปวง ก็แล ด้วยเมตตา ( ที่เธอเจริญไป ) ในหมู่ภิกษุเธอย่อมทำ
ให้ภิกษุทั้งหลายผู้อยู่ร่วมกันเกิดมีจิตอ่อนโยน ( ในตัวเธอได้ )เมื่อเป็นเช่นนั้น ภิกษุเหล่านั้นมีการอยู่ร่วมกันเป็นสุข
สำหรับเธอ ด้วยเมตตา ( ที่เจริญไป ) ในหมู่เทวดาผู้อยู่ในสีมานั้น เธอจะเป็นผู้ที่เทวดาทั้งหลายผู้มีจิตอันเมตตา
นั้นทำให้อ่อนโยนแล้ว จัดการรักษาอย่างดี โดยการรักษาที่เป็นธรรมด้วยเมตตา ( ที่เจริญไป ) ในอิสรชนในโคจรคาม

หน้า ๓๓

เธอจะเป็นผู้ที่อิสรชนทั้งหลาย ผู้มีจิตสันดานอันเมตตานั้นทำให้อ่อนโยนแล้วรักษาล้อมกันอย่างดี
โดยการรักษาอันเป็นธรรม ด้วยเมตตา ( ที่เจริญไป ) ในคนทั้งหลายในโคจรคามนั้น เธอย่อมจะเป็นผู้ที่คน
เหล่านั้นผู้มีจิตอันเมตตานั้น ทำให้เลื่อมใสแล้ว ไม่รังแก เที่ยวไป ( ไหนได้ตามสบาย ) ด้วยเมตตา ( ที่เจริญไป )
ในสัตว์ ( ดิรัจฉาน ) ทั้งปวง เธอจะเป็นผู้มีการเที่ยวไปไม่ถูกขัดขวางในที่ทั้งปวง อนึ่งด้วยมรณสติ เธอคิดอยู่ว่า
อวสฺสํ มยา มริตพฺพํ ( เราต้องตายแน่ ) ดังนี้ จะละอเนสนาเสียได้ มีความสังเวชเพิ่มขึ้นๆ เป็นผู้มีความ
ประพฤติไม่ย่อหย่อน ( ในสัมมาปฏิบัติ ) อนึ่ง เมื่อเธอมีจิตอันได้สั่งสม ( อบรม ) แล้วในอสุภสัญญา อารมณ์
ทั้งหลายแม้เป็นทิพย์ ย่อมไม่ยึดจิต ( ของเธอ ) โดยทำให้อยากได้ ด้วยประการดังกล่าวมาฉะนี้ กรรมฐาน ๓
มีเมตตาเป็นต้น ท่านจึงเรียกว่า สัพพัตถกกัมมฐาน เหตุเป็นกรรมฐานที่พึงต้องการ คือพึงปรารถนาในภาวนานุโยค
ทั้งปวง เพราะความเป็นกรรมฐานมีอุปการะมากประการ ๑ เหตุเป็นที่ตั้งแห่งการงาน คือการประกอบเนืองๆ
ซึ่งโยคภาวนาที่ประสงค์ประการ ๑ ส่วนว่ากรรมฐานข้อใดในกรรมฐาน ๔0 อนุกูลแก่จริยา ( จริต ) ของภิกษุใด
กรรมฐานข้อนั้น ท่านเรียกว่า ปาริหาริยกัมมฐานของภิกษุนั้น เพราะเป็นกรรมฐานที่เธอต้องบริหารเป็นนิจ *
และเพราะเป็นปทัฏฐาน ( เหตุใกล้ให้เกิด ) แห่งงานภาวนาเบื้องสูงของเธอด้วย ท่านผู้ใดให้กรรมฐานทั้ง ๒ อย่าง
ดังกล่าวมานี้ ท่านผู้นี้ชื่อว่า ( กัมมฐานทายกะ ) ผู้ให้กรรมฐาน พระโยคาวจร พึงเข้าไปหาท่านผู้ให้กรรมฐานนั้น

* มหาฎีกาขยายความว่า ปาริหาริยกัมมฐานนี้ต้องบริหาร คือประกอบบำเพ็ญอยู่ตลอดกาล ไม่งดเสียบ้าง
ลางคราวก็ได้ ดุจสัพพัตถกกัมมฐาน

หน้า ๓๔

กัลยาณมิตร

คำว่า ผู้เป็นกัลยาณมิตร คือผู้เป็นมิตรที่ดี ผู้ตั้ง ( ตน ) อยู่ในฝ่ายเจริญ แสวงหาประโยชน์เกื้อกูล ( ผู้อื่น )
ไปฝ่ายเดียว กอบด้วยคุณ มีคุณอย่างนี้ คือ

น่ารัก ๑ น่าเคารพ ๑ น่ายกย่อง ๑ เป็นผู้ว่ากล่าว ( คนอื่น ไม่เฉยเมย ) ๑ เป็นผู้ยอมให้ ( คนอื่น )

ว่ากล่าว ( ไม่หัวดื้อ ) ๑ แต่ง ( ธรรม ) ถกาอันลึกซึ้งได้ ๑ ไม่ชักชวน ( ผู้อื่น ) ในที่อันไม่ควร ๑

เป็นอาทิ ก็เพราะพระพุทธพจน์ว่า ดูกรอานนท์ จริงอยู่ สัตว์ทั้งหลาย ผู้มีความเกิดเป็นธรรมดา อาศัยเรา
เป็นกัลยาณมิตรแล้ว ย่อมพ้นจากความเกิดได้ ดังนี้เป็นต้น พระสัมมาสัมพุทธเจ้าพระองค์เดียว จึงเป็นกัลยาณมิตร
ที่ถึงพร้อมด้วยอาการทั้งปวง เพราะเหตุนั้น เมื่อพระองค์ยังเสด็จอยู่ กรรมฐานที่ถือเอาในสำนักของพระผู้มี
พระภาคเจ้านั้นเท่านั้น จึงเป็นอันถือเอาอย่างดี แต่เมื่อพระองค์เสด็จปรินิพพานแล้ว บรรดาพระมหาสาวก
๘0 องค์ พระมหาสาวกองค์ใดยังทรงชีพอยู่ ถือเอา ( กรรมฐาน ) ในสำนักพระมหาสาวกองค์นั้น จึงควร
แม้นพระมหาสาวกนั้นไม่มี ตนใคร่จะถือกรรมฐานบทใด ก็พึงถือเอาในสำนักพระขีณาสพผู้ที่ทำจตุกฌาน
หรือปัญจกฌานให้เกิดด้วยอำนาจกรรมฐานบท ( เดียวกับที่ตนใคร่จะถือ ) นั้นแล้ว เจริญวิปัสสนาอันมีฌาน
นันเป็นปทัฏฐาน ( จน ) ได้บรรลุอาสวักขัย ( นั้น ) เถิด

หน้า ๓๕

ถามว่า ก็พระขีณาสพ ( ท่าน ) ประกาศตนว่า อาตมาเป็นพระขีณาสพหรือ ?

ตอบว่า จะต้องพูดอะไรกันเล่า ด้วยว่า พระขีณาสพ ( องค์หนึ่ง ) รู้ความที่ ( ภิกษุรูปหนึ่ง ) เป็นผู้ทำจริงแล้ว
ก็ประกาศ ( ตนออกมา ) พระอัสสคุตตเถระ ( นั่นอย่างไร ) รู้ว่ากรรมฐานอันภิกษุนี้เริ่มแล้ว ภิกษุนี้เป็นผู้ทำจริง
ดังนี้แล้ว ( เหาะขึ้นไป ) ลาดจัมมขัณฑ์ในอากาศ นั่งโดยบัลลังก์ ( ขัดสมาธิ ) ณ จัมมขัณฑ์นั้นบอกกรรมฐาน
ให้มิใช่หรือ ?

เพราะฉะนั้น ถ้าพระโยคาวจรได้พระขีณาสพ ( เป็นผู้ให้กรรมฐาน ) ไซร้ การได้อย่างนี้ นั่นเป็นการดี
ถ้าไม่ได้ไซร้ พึงถือเอา ( กรรมฐาน ) ในสำนัก พระอนาคามี พระสกทาคามี พระโสดาบัน ปุถุชนผู้ได้ฌาน
ผู้ทรงไตรปิฎก ผู้ทรงทวิปิฎก ผู้ทรงเอกปิฎกหลั่นกันลงมา แม้นว่าผู้ทรงเอกปิฎกไม่มี ภิกษุใดชำนาญ ( พระสูตร )
แม้นิกาย ๑ พร้อมทั้งอรรถกถา และตัวเธอเองเป็นลัชชี ( ผู้ละอายต่อบาป ) ด้วย ก็พึงถือเอาในสำนักภิกษุนั้นเถิด
เพราะว่า ภิกษุ ( ผู้เป็นพหูสูตและเป็นลัชชี ) เช่นนี้ ย่อมเป็นผู้ทรงไว้ซึ่งแบบแผน ตามรักษาวงศ์ รักษาประเพณี
เป็นอาจารย์ ผู้ถือตามพระไตรปิฎก ( เป็นสำคัญ ) ไม่ถือแต่อัตตโนมัติ ( ความคิดเห็นของตัวเอง ) เพราะเหตุ
นั้นแหละ พระเถระในปางก่อนทั้งหลายจึงได้กล่าว ( คติพยากรณ์ ) ไว้เป็น ๓ คาบว่า ลชฺชี รกฺขิสฺสติ
ลชฺชี รกฺขิสฺสติ ลชฺชี รกฺขิสฺสติ ภิกษุลัชชีจักรักษา ภิกษุลัชชีจักรักษา ภิกษุลัชชีจักรักษา ดังนี้

หน้า ๓๖

ก็ในการให้กรรมฐานนี้ ภิกษุ ( ผู้บรรลุมรรคผล ) มีพระขีณาสพ เป็นต้นที่กล่าวมาก่อน ( นั้น ) ย่อมบอกได้
แต่ทางที่ตนได้บรรลุมาเท่านั้น แต่ภิกษุพหูสูต เพราะความที่เธอได้เข้าไปหาอาจารย์นั้นๆ สอบอุคคหะและ
ปริปุจฉา ( อรรถกถา ) มาอย่างวิเศษแล้ว ( ก่อนจะให้กรรมฐาน เธอ ) จะต้องกำหนดพระสูตร ( คือข้อความ
ที่กล่าวไว้ในพระสูตร อันสมควรแก่กรรมฐานนั้น ) และเรื่องราวเนื่องด้วยการบำเพ็ญกรรมฐานที่มีมาในพระสูตร
แต่ที่นี่บ้าง ที่นั่นบ้าง ( ใน ๕ นิกาย รวบรวมมา ) ประกอบเข้าให้เป็นข้อที่เป็นสัปปายะมากน้อย ( แก่ผู้เรียน )
แล้วแสดง ( กัมมฐานวิธี ) เป็นทางกว้างบอกกรรมฐานให้ อุปมาเหมือนช้างใหญ่เดินไปในที่ป่ารก ย่อมแสดง
ทางที่มันไปเป็นช่องกว้าง ฉะนั้น

เพราะฉะนั้น พระโยคาวจร พึงเข้าไปหาท่านผู้ให้กรรมฐาน ผู้เป็นกัลยาณมิตรอย่างนั้น ทำวัตรปฏิบัติต่อ
ท่านแล้ว ถือเอากรรมฐาน ( ในสำนักของท่านนั้น ) เถิด ก็แล ถ้าพระโยคาวจรได้ท่านผู้ให้กรรมฐานนั้น ( อยู่ )
ในวัดเดียวกัน การได้อย่างนี้ นั่นเป็นการดี ถ้าไม่ได้ไซร้ ท่านอยู่ที่ใด ก็พึงไปที่นั่น ก็แลเมื่อจะไป ไม่พึงสวม
รองเท้าด้วยทั้งเท้าที่ล้างและทา ( น้ำมัน ) แล้ว กั้นร่ม

หน้า ๓๗

ใช้คนถือเครื่องใช้และเภสัช มีกระโหลกน้ำมันและน้ำผึ้งน้ำอ้อยเป็นต้น มีอันเตวาสิกห้อมล้อมไป แต่พึงบำเพ็ญ
คมิกวัตรแล้วถือบาตรจีวรของตน ( ไป ) เองทีเดียว เข้าไปสู่วัดใดๆ ในระหว่างทาง ก็ทำวัตรปฏิบัติทุกแห่ง
เป็นผู้มีบริขารเบา มีความประพฤติทางขัดเกลาอย่างยิ่งไป เมื่อจะเข้าสู่วัด ( ที่อาจารย์อยู่ ) นั้น พึงวานใคร
ทำไม้ชำระฟันให้เป็นกัปปิยะ ( ควรแก่สมณะบริโภค ) ในระหว่างทางนั่นแหละถือเข้าไป ( ด้วย ) และไม่ควรเข้าไป
บริเวณอื่น ด้วยคิดว่า จักพักทำสรีรกิจมีล้างและทาเท้าเป็นต้นจึงไปหาอาจารย์ ดังนี้เลย ถามว่า เพราะเหตุอะไร ?
ตอบว่า เพราะถ้าภิกษุทั้งหลายที่ไม่ถูกกับอาจารย์นั้น จะพึงมีอยู่ในบริเวณนั้นไซร้ พวกเขาถาม ( ทราบ ) เหตุ
แห่งการมา ( ของเธอ ) แล้ว ก็จะพึงเปิดเผยเรื่องเสียหายของอาจารย์ ( ให้เธอฟัง ) แล้วพูด ( เป็นที่ทักท้วง )
ว่า " จบกันละท่าน ถ้าท่านมาหาอาจารย์รูปนั้นละก็ " ทำความผิดหวังให้เกิด ( แก่เธอจน ) เป็นเหตุให้เธอกลับ
ไปเสียจากที่นั้นก็ได้ เพราะเหตุนั้น ถาม ( ทราบ ) ที่อยู่ของอาจารย์แล้ว พึงตรงไป ณ ที่นั้นทีเดียวเถิด

ถ้าอาจารย์อ่อน ( พรรษา ) กว่า อย่าพึงยินดีสามีจิกรรมมีการรับบาตรจีวรเป็นต้น ( ที่อาจารย์นั้นจะทำให้ )
ถ้าอาจารย์แก่ ( พรรษา ) กว่า ไปถึงแล้วพึงไหว้อาจารย์แล้วยืนอยู่ ท่านบอกให้วางบาตรจีวรจึงวาง ท่านบอกให้
ดื่มน้ำ ถ้าต้องการ ก็พึงดื่ม ( แต่เมื่อ ) ท่านบอกให้ล้างเท้า อย่าเพิ่งล้าง เพราะถ้าน้ำ ( ล้างเท้านั้น )

หน้า ๓๘

จะพึงเป็นน้ำที่อาจารย์ตักมาไซร้ ก็เป็นการไม่สมควร ต่อท่านบอกว่า " ล้างเถิด อาวุโส น้ำนั่นมิใช่ฉันตักมา
คนอื่นตักดอก " ดังนี้แล้ว พึงไปนั่งในที่ๆ อาจารย์มองไม่เห็น จะเป็นที่ว่างอันมีสิ่งปิดบัง หรือว่ากลางแจ้งทาง
ท้ายๆ วัดก็ได้ ล้างเท้าเถิด ถ้าอาจารย์นำกระโหลกน้ำมัน ( มาให้ ) พึงลุกขึ้นรับโดยเคารพด้วยมือทั้ง ๒
เพราะถ้าเธอไม่รับกะโหลกน้ำมันนั้น อาจารย์จะเกิดความกินแหนงว่า " ภิกษุนี้ทำสมโภค ( การใช้ร่วมกัน )
ให้เสียไปตั้งแต่บัดนี้เทียวนะ " แต่ครั้นรับมาแล้วก็ไม่ควรทาเท้าเข้าก่อนทีเดียว เพราะถ้าน้ำมันนั้น จะพึงเป็นน้ำมัน
สำหรับชะโลมตัวอาจารย์ไซร้ ก็จะเป็นการไม่สมควรไป เพราะฉะนั้นพึงทาศีรษะก่อน แล้วจึงทาอวัยวะอื่นมีคอ
เป็นต้น ( ต่อไป ) ต่อท่านบอกว่า " อาวุโส น้ำมันนี่เป็นน้ำมันสำหรับใช้ได้ทุกอย่าง ทาเท้าก็ได้ " ดังนี้ จึงแตะที่
ศีรษะหน่อยหนึ่ง ต่อนั้นจึงทาเท้า ( เสร็จ ) แล้ว พึงเรียน ( ท่าน ) ว่า จะเก็บกะโหลกน้ำมัน ( ที่ไหน เพื่อท่าน
จะได้ชี้ที่เก็บให้ แต่ ) เมื่ออาจารย์รับเอาไป ( จะเก็บเอง ) ก็ให้ ( ท่าน ) ไปเถิด

ไม่ควรเร่งเร้าให้ท่านบอกกรรมฐานให้ตั้งแต่วันที่มาถึง แต่ว่าตั้งแต่วันที่สองไป ถ้า ( ภิกษุ ) อุปัฏฐากประจำ
ของอาจารย์มีอยู่ พึงขอกะเธอ ทำวัตร ( อาจารย์บ้าง ) ถ้าแม้ขอแล้ว เธอไม่ยอมให้ ก็พึงคอยทำเมื่อได้โอกาส
ก็แล้วกัน ก็แลเมื่อจะทำ พึงน้อมถวายไม้ชำระฟันทั้ง ๓ ขนาด คือขนาดเล็กขนาดกลางและขนาดใหญ่ น้ำล้างหน้า
และน้ำอาบเล่า ก็พึงจัดถวายทั้ง ๒ อย่าง คือ อย่างเย็น อย่างอุ่น อาจารย์ใช้ไม้ชำระฟันและน้ำ ( อย่าง ) ใด
ตลอดสามวัน

หน้า ๓๙

ต่อนั้นไป พึงเข้าไปตั้งไม้ชำระฟันและน้ำอย่างนั้นถวายเป็นนิจไป เมื่อท่านไม่พิถีพิถันใช้อะไรก็ได้ ก็พึงน้อม
ถวายของตามแต่จะได้เถิด จะว่ากันมากไปไย สัมมาวัตร ( วัตรอันชอบ ) ที่พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงบัญญัติ
ไว้แล้วในมหาขันธกะว่า ดูกรภิกษุทั้งหลาย อันเตวาสิก พึงทำวัตรอันชอบในอาจารย์ นี้เป็นการทำวัตรชอบ
ในข้อนั้น คือ อันเตวาสิก พึงลุกขึ้นแต่เช้าตรู่ ถอดรองเท้า ทำอุตตราสงค์เฉวียงบ่าแล้ว ( เข้าไป ) ถวายไม้
ชำระฟัน ถวายน้ำล้างหน้า ปูอาสนะ ถ้ายาคูมีอยู่ พึงล้างภาชนะ น้อมยาคูเข้าไปถวาย ดังนี้เป็นต้นนั้นอันใด
พึงทำสัมมาวัตรนั้นทุกข้อเถิด

อันศิษย์ผู้ยังครูให้พอใจอยู่ด้วยวัตรสมบัติอย่างนี้ ในเวลาเย็นท่านปล่อยให้ ( กลับ ) ไป จึงกราบ ( ลา )
ไป เมื่อใดท่านถามว่าเธอมาเพื่อะไร จึงเรียนเหตุแห่งการมาเมื่อนั้น ถ้าท่านไม่ถามเสียเลย แต่ว่าท่านยินดี
( การทำ ) วัตรไซร้ เมื่อล่วง ๑0 วัน หรือปักข์หนึ่งไปแล้ว ( ได้โอกาส ) ณ วันหนึ่ง แม้ท่านปล่อย ( ในตอนเย็น )
แล้วก็อย่าไป ให้ท่านทำโอกาสแล้ว เรียนบอกเหตุแห่งการมา หรือว่าเธอแสร้งไป ( หาท่าน ) ผิดเวลา
( เพื่อจะให้ ) ท่านถามว่า มาทำไม จึงกราบเรียน ( เหตุแห่งการมาให้ท่านทราบ ) ถ้าท่านสั่งให้มาตอนเช้า
ก็พึงไปแต่เช้า แต่ถ้าในเวลานั้น ท้องของเธอร้อน เพราะน้ำดีเบียนเอาก็ดี อาหารไม่ย่อยเพราะไฟ ( ธาตุ )
อ่อนก็ดี

หน้า ๔0

โรคอะไรอื่นๆ เบียนเอาก็ดี พึงเปิดเผยอาพาธนั้น ( ให้อาจารย์ทราบ ) ตามที่มันเป็น เรียนบอกเวลาที่
( กายใจ ) สบายสำหรับตน แล้วไปหา ( ท่าน ) ในเวลานั้น เพราะว่าในเวลาที่ไม่สบาย แม้ท่านบอกกรรมฐาน
ให้ เธอก็ไม่อาจมนสิการ ( ใส่ใจ ) ได้ นี้เป็นความพิสดารในข้อว่า " เข้าไปหาท่านผู้ให้กรรมฐานผู้เป็นกัลยาณมิตร " นั้น

จริยา และ จริต ๖

บัดนี้ พึงทราบความพิสดารในข้อว่า " กรรมฐานอันอนุกูลแก่จริยาของตน " นั้นต่อไป

คำว่า จริยา ได้แก่จริยา ๖ คือ ราคจริยา โทสจริยา โมหจริยา สัทธาจริยา พุทธิจริยา วิตกจริยา แต่อาจารย์
ลางพวกประสงค์เอาจริยา ๑๔ ทั้งจริยา ๘ นี้ โดยสังสัคคะ ( ความระคนกัน ) และสันนิบาต ( ความรวมกัน )
แห่งวัตถุ ๓ ข้างหน้ามีราคะเป็นต้น ได้จริยา ๔ หมวด ๑ แห่งวัตถุ ๓ ข้างหลัง มีสัทธาเป็นต้น ก็ได้จริยา ๔
อีกหมวด ๑ เหมือนกัน * แต่เมื่อจะกล่าวประเภทออกไปอย่างนี้

* มหาฏีกาว่า จริยา ๖ นั้น อาจารย์พวกหนึ่ง แบ่งเป็น ๒ กลุ่ม

๓ ข้างหน้า คือ ราคะ โทสะ โมหะ เป็นกลุ่ม ๑

๓ ข้างหลัง คือ สัทธา พุทธิ วิตก เป็นกลุ่มหนึ่ง

แต่ละกลุ่มจัดแบ่งตามที่มันระคนกัน และตามที่มันเกิดร่วมกันได้ ได้อีกกลุ่มละ ๔ ๒ กลุ่มเป็น ๘ รวมกับมูลจริยา
๖ จึงเป็นจริยา ๑๔

กลุ่มหน้า ๔ นั้น โดยระคนกัน ๒ โดยเกิดร่วมกัน ๒ โดยระคนกัน ๒ คือ ราคโมหจริยา และโทสโมหจริยา
หมายความว่า รักเจือหลงก็มี โกรธเจือหลงก็มี โดยเกิดร่วมกัน ๒ คือ ราคโทสะจริยา และราคโทสโมหจริยา
หมายความว่า รักกับโกรธ หรือรักโกรธหลง มันเกิดต่อเนื่องเป็นอันเดียวกัน และรุนแรงหนักหนาปานๆ กัน
มีในคนๆ เดียวก็ได้

กลุ่มหลัง ๔ ก็นัยเดียวกัน คือ สัทธาพุทธิจริยา สัทธาวิตกจริยา พุทธิวิตกจริยา สัทธาพุทธิวิตกจริยา หมายความ
ว่า ความเชื่อเจือความฉลาดก็มี ความเชื่อเจือความคิดมากก็มี และความฉลาดกับความคิดมาก หรือ ความเชื่อ
ความฉลาดความคิดมาก มันเกิดต่อเนื่องเป็นอันเดียวกันได้ และเกิดมีในสันดานคนๆ เดียวปานๆ กันก็ได้