คัมภีร์ วิสุทธิมรรค ภาค ๑ ตอน ๒ หน้า 41-50

หน้า ๔๑

จริยาก็ย่อมจะมีได้มากหลาย เพราะระคนด้วยวัตถุ ๓ ข้างหน้ามีราคะเป็นต้น เข้ากับวัตถุ ๓ ข้างหลัง มีสัทธา
เป็นต้นอีกก็ได้ ^๑ เพราะฉะนั้น พึงทราบว่า โดยสังเขป จริยาก็มี ๖ เท่านั้น

คำว่า จริยา ปกติ อุสฺสนฺนตา ( ความหนา ) ( ๓ นี้ ) โดยความก็อันเดียวกัน

เนื่องด้วยจริยา ๖ นั้น บุคคลก็มี ๖ เหมือนกัน คือ คนราคจริต คนโทสจริต คนโมหจริต คนสัทธาจริต
คนพุทธิจริต คนวิตกจริต เพราะเหตุที่ในบุคคล ๖ จำพวกนั้น

คนราคจริต ในเวลาประพฤติกุศล ย่อมศรัทธากล้า เพราะศรัทธาเป็นคุณที่บางใกล้ต่อราคะ จริงอยู่ใน
ฝ่ายอกุศล ราคะเป็นโทษที่สดใส ไม่มอซอ ฉันใด ในฝ่ายกุศล ศรัทธาก็เป็นคุณที่แจ่มใส ไม่มัวซัว ฉันนั้น ราคะย่อม
แส่หาวัตถุกาม ฉันใด ศรัทธาก็แสวงหาสีลาทิคุณฉันนั้น ราคะไม่ทิ้งสิ่งที่ไม่ใช่ประโยชน์เกื้อกูล ฉันใด ศรัทธาก็ไม่สละ
สิ่งที่เป็นประโยชน์เกื้อกูล ฉันนั้น เพราะเหตุนั้น คนสัทธาจริตจึงมีส่วนเสมอกันแห่งคนราคจริต ^๒

๑. มหาฎีกาว่า เช่น ราคสัทธาจริต ( รักก็ง่าย เชื่อก็ง่าย ) โทสสัทธาจริยา ( โกรธก็ง่าย เชื่อก็ง่าย ) ฯลฯ
ท่านว่าระคนกันไประคนกันมาได้ถึง ๓๖ หรือ มากกว่านั้น

๒. ที่ว่าสัทธาใกล้ราคะ นั้น มีได้หมายความว่า ใกล้จะกลายเป็นอันหนึ่งอันเดียวกัน เพราะความจริงนั้น
ฝ่ายหนึ่งเป็นกุศล ฝ่ายหนึ่งเป็นอกุศล ไม่มีวันจะเป็นอันเดียวกันได้ มหาฎีกาท่านว่า คำว่าใกล้นั้น หมายความว่า
เป็นสภาค คือมีส่วนเสมอกัน เสมอกันโดยอะไรบ้าง ? ก็โดยความนุ่มนวล ความแสวงหา ความไม่ทอดทิ้ง
ที่ท่านไขความไว้นั่นเอง ท่านว่า สิ่งที่มีอะไรเสมอกัน ถึงตรงข้ามกันโดย กุศล และ อกุศล ก็เหมือนใกล้กัน

หน้า ๔๒

ส่วนว่าคนโทสจริต ในเวลาประพฤติกุศล ย่อมมีปัญญากล้า เพราะปัญญาเป็นคุณใกล้ต่อโทสะ จริงอยู่ในฝ่ายอกุศล
โทสะเป็นโทษที่ไม่มีเยื่อใย ไม่ติดพันอารมณ์ ฉันใด ในฝ่ายกุศล ปัญญาก็เป็นคุณที่ไม่มีเยื่อยาง ไม่พัวพันอารมณ์
ฉันนั้น อนึ่ง โทสะส่ายหาแต่โทษ แม้ที่ไม่เป็นจริง ฉันใด ปัญญาก็สอดหาโทษแต่ที่เป็นจริง ฉันนั้น * โทสะเป็นไป
โดยอาการไม่เอื้อสัตว์ ( คน ) ฉันใด ปัญญาก็เป็นไปโดยอาการไม่เอื้อสังขาร ( คือ เบื่อหน่ายในสังขาร คิดเพิกสังขาร )
ฉันนั้น เพราะเหตุนั้น คนพุทธิจริต จึงมีส่วนเสมอกันแห่งคนโทสจริต

ฝ่ายว่าคนโมหจริต เมื่อพยายามทำกุศลธรรมที่ยังไม่เกิดให้เกิดขึ้นอยู่ วิตกทั้งหลายที่เป็นอันตราย ( ต่อการทำ
กุศล ) มักจะเกิดขึ้น ( ทั้งนี้ ) เพราะวิตกมีลักษณะใกล้ต่อโมหะ จริงอยู่ โมหะไม่ปักลงไปได้ เพราะมัววุ่นวายอยู่
( ไม่แน่ลงไปได้ ) ฉันใด วิตก ก็ไม่หยุดลงได้ เพราะมัวตรึกไปมีประการต่างๆ ( ไม่รู้จบ ) ฉันนั้น อนึ่ง โมหะ
เป็นโทษที่โอนเอน เพราะความไม่ปักใจมั่น ฉันใด วิตกก็เป็นธรรมที่ไหวไปมา เพราะความคิด ( เปลี่ยนเรื่อง ) เร็ว
ฉันนั้น เพราะเหตุนั้น วิตกจริต จึงมีส่วนเสมอกันแห่งโมหจริต แล

อาจารย์อีกพวก ๑ กล่าวว่า จริยา ๓ อย่างอื่นอีกก็มี โดยเนื่องด้วยตัณหามานะทิฏฐิ ( แต่ว่า ) ใน ๓ อย่างนั้น
ตัณหาก็คือราคะนั่นเอง มานะเล่าก็สัมปยุตต ( ประกอบเข้ากับ ) ราคะนั้น

* เกิดโทสะแล้วก็เพ่งโทษผู้อื่น หาความผิดผู้อื่น แม้จะเป็นเรื่องไม่จริงก็ตาม ส่วนปัญญานั้นพิจารณาหาดูโทษ
( ในสังขาร ) ตามที่เป็นอยู่ เพื่อจะปล่อยวาง

หน้า ๔๓

เพราะฉะนั้น ตัณหา มานะ ทั้ง ๒ นั้น ก็ไม่นอกเหนือราคจริยาไป ส่วนทิฏฐิจริยาก็ไปตามโมหจริยานั่นเอง
เพราะทิฏฐิมีโมหะเป็นต้นเหตุ

ถามว่า ก็จริยาเหล่านี้นั้น มีอะไรเป็นต้นเหตุ และจะพึงทราบได้อย่างไรว่า บุคคลนี้เป็นราคจริต บุคคลนี้เป็น
จริตอย่างใดอย่างหนึ่ง ในจริตที่เหลือมีโทสจริตเป็นต้น และอะไรเป็นสัปปายะของบุคคลจริตอะไร ?

ต้นเหตุแห่งจริยา

ในจริยา ๖ นั้น จะแก้จริยา ๓ ข้างต้นก่อน

หน้า ๔๔

ส่วนความต่อไปนี้ เป็นวินิจฉัยตามแนวมติของอรรถกถาจารย์ทั้งหลาย ในปัญหาว่าจริยาทั้งหลายมีอะไรเป็น
ต้นเหตุนั้น แท้จริงใน อุสฺสทกิตตนะ ( ตอนว่าด้วยความหนาในวิปากกถา ) ท่านกล่าวคำนี้ไว้ว่า สัตว์ทั้งหลาย
เหล่านี้ โดยนิยามแห่งเหตุในปางก่อน ย่อมเป็นผู้หนาด้วยโลภะก็มี หนาด้วยโทสะก็มี หนาด้วยโมหะก็มี มากด้วย
อโลภะก็มี มากด้วยอโทสะก็มี มากด้วยอโมหะก็มี

จริงอยู่ ในขณะพยายามทำกรรม ผู้ใดมีโลภะกล้า อโลภะอ่อน ( แต่ว่า ) อโทสะอโมหะกล้า โทสะโมหะเบา
อโลภะอันอ่อนของบุคคลนั้นย่อมไม่อาจข่มโลภะได้ แต่อโทสะอโมหะกล้าย่อมอาจข่มโทสะโมหะได้ เพราะเหตุนั้น
บุคคลนั้น ( เมื่อ ) เกิดมาด้วยอำนาจปฏิสนธิที่กรรมนั้นอำนวย ย่อมเป็นคนโลภ ( แต่ ) เป็นคนใจเย็น ไม่มักโกรธ
ฉลาดหลักแหลมราวกะเพชร

หน้า ๔๕

ส่วนบุคคลใด ในขณะพยายามทำกรรม มีโลภะและโทสะกล้า อโลภะอโทสะอ่อน แต่อโมหะกล้า โมหะเบา
บุคคลนั้น โดยนัยก่อนนั่นแล ( คือเกิดมาด้วยอำนาจปฏิสนธิที่กรรมนั้นอำนวย ) ย่อมจะเป็นคนโลภด้วย เป็นคน
ฉุนเฉียวด้วย แต่ว่าเป็นคนฉลาดหลักแหลมราวกะเพชร ดุจพระทัตตาภยเถระ ฉะนั้น

บุคคลใด ในขณะพยายามทำกรรม มีโลภะและโมหะกล้า นอกนั้นอ่อน บุคคลนั้น โดยนัยก่อนเหมือนกัน
ย่อมเป็นคนโลภด้วย เป็นคนทึบด้วย แต่เป็นคนใจเย็นไม่มักโกรธ โดยนัยนั้น

บุคคลใด ในขณะพยายามทำกรรม มีโลภะโทสะโมหะกล้าทั้ง ๓ ฝ่ายกุศลมีอโลภะเป็นต้นอ่อน บุคคลนั้น
โดยนัยก่อนเหมือนกัน ย่อมจะเป็นคนโลภด้วย ฉุนเฉียวด้วย ลุ่มหลงด้วย

หน้า ๔๖

ส่วนผู้ใด ในขณะพยายามทำกรรม มีอโลภะ และโทสะโมหะกล้า นอกนั้นอ่อน บุคคลนั้น โดยนัยก่อนเหมือนกัน
ย่อมจะเป็นคนไม่โลภและมีกิเลสน้อย เห็นอารมณ์แม้เป็นทิพย์ก็นิ่งเฉยอยู่ได้ แต่เป็นคนฉุนเฉียวและปัญญาทึบ

บุคคลใด ในขณะพยายามทำกรรม มีอโลภะอโทสะและโมหะกล้า นอกนั้นอ่อน บุคคลนั้น โดยนัยก่อนเหมือนกัน
ย่อมจะเป็นคนไม่โลภด้วย ใจเย็นด้วย แต่เป็นคนทึบ โดยนัยเดียวกัน

บุคคลใดในขณะ พยายามทำกรรม มีอโลภะ โทสะ อโมหะกล้า นอกนั้นอ่อน บุคคลนั้น โดยนัยก่อนเหมือนกัน
ย่อมจะเป็นคนไม่โลภด้วย ฉลาดด้วย แต่เป็นคนฉุนเฉียวมักโกรธ

ส่วนบุคคลใด ในขณะพยายามทำกรรม มีฝ่ายกุศลทั้ง ๓ มีอโลภะอโทสะอโมหะกล้า ฝ่ายอกุศลมีโลภะเป็นต้นอ่อน
บุคคลนั้นย่อมจะเป็นคนไม่โลภ ไม่ฉุนเฉียว และฉลาดด้วย ดุจพระมหาสังฆรักขิตเถระ ฉะนั้น ดังนี้

ก็แล บุคคลที่เรียกใน อุสฺสทกิตฺตน ว่า

คนโลภ นั้น ( พึงทราบว่า ) ได้แก่คนราคจริต

ส่วนที่เรียกว่า คนฉุนเฉียวและคนทึบ ได้แก่คนโทสจริต และคนโมหจริต ( ตามลำดับ )

ที่เรียกว่าคนฉลาด ได้แก่คนพุทธิจริต

ที่เรียกว่า คนไม่โลภและไม่ฉุนเฉียว ได้แก่คนสัทธาจริต เพราะคนไม่โลภและไม่ฉุนเฉียวนั้นมีปกติแจ่มใส

หน้า ๔๗

ปฏิสนธิชนกกรรม อันมีบุพเหตุมีโลภะเป็นต้นอย่างใดอย่างหนึ่งเป็นเครื่องแวดล้อมกันและกัน เป็นต้นเหตุแห่ง
จริยาทั้งหลาย โดยนัยดังนี้ คือ

คนที่เกิดมาด้วยกรรมอันมีอโมหะเป็นเครื่องแวดล้อม ย่อมเป็นคนพุทธิจริตฉันใด

คนที่เกิดมาด้วยกรรมอันมีพลวสัทธาเป็นต้นเครื่องแวดล้อม ย่อมเป็นสัทธสาจริต

คนที่เกิดมาด้วยกรรมอันมีวิตก มีกามวิตกเป็นต้นเป็นเครื่องแวดล้อม ย่อมเป็นคนวิตกจริต

คนที่เกิดมาด้วยกรรมอันมีเครื่องแวดล้อมมีโลภะเป็นต้นเจือกัน ย่อมเป็นคนโวมิสสจริต ( จริตเจือ ) ฉันนั้นแล

ลักษณะแห่งจริต

ส่วนข้อใดที่ว่า " และจะพึงทราบได้อย่างไรว่า บุคคลนี้เป็นราคจริต " ดังนี้เป็นต้น พึงทราบนัยในข้อนั้น
ดังต่อไปนี้

มาติกาแห่งลักษณะ

บัณฑิตพึงบอกแจ้งจริยาทั้งหลายได้ โดย อิริยาบถ โดยกิจ โดยการบริโภค โดยอาการ
มีการดูเป็นต้น และโดยธรรมประวัติ ( ความเป็นไปแห่งธรรม ) นั่นแล

ลักษณะโดยอิริยาบถ

ในข้อว่า " โดยอิริยาบถ " พึงทราบนัยดังนี้ ก็คนราคจริต เมื่อเดินไปโดยปกติ ย่อมเดินโดยอาการน่ารัก
ค่อยวางเท้า วางเท้ายกเท้าสม่ำเสมอ และรอยเท้าของเขาเป็นรอยกระโหย่งกลาง

คนโทสจริต เดินราวกะขุด ( ดิน ) ด้วยปลายเท้า วางเท้ายกเท้าด้วยอาการผลุบผลับ และรอยเท้าของเขา
เป็นรอยขยุ้ม

หน้า ๔๘

คนโมหจริต เดินท่าทางเงอะงะ วางเท้ายกเท้าราวกะคนหวาดสะดุ้ง และรอยเท้าของเขาเป็นรอยเลอะเลือน

จริงอยู่ ในเรื่องต้น มาคันทิยาสูตร พราหมณีก็ได้กล่าวคำประพันธ์นี้ไว้ว่า

ก็รอยเท้าของคนเจ้าราคะ เป็นรอยกระโหย่งกลาง รอยเท้าของคนเจ้าโทสะ เป็นรอยขยุ้ม
รอยเท้าของคนเจ้าโมหะ เป็นรอยเลอะเลือน ( แต่ ) รอยเท้าเช่นนี้นี่เป็นรอยเท้าของท่านผู้มี
หลังคา ( คือกิเลส ) อันเปิดแล้ว ดังนี้

แม้การยืนแห่งคนราคจริต ก็มีอาการนุ่มนวลน่าเลื่อมใส

แห่งคนโทสจริต มีอาการกระด้าง

แห่งคนโมหจริต มีอาการส่ายไปมา แม้ในการนั่ง ก็มีนัยดุจนัยนี้

ส่วน ( การนอน ) คนราคจริตไม่รีบร้อน ปูที่นอนเรียบร้อยแล้ว ค่อย ( เหยียดกาย ) นอน รวบองคาพยพ
( วาง ) ไว้ดี นอน ( หลับ ) ด้วยอาการน่าเลื่อมใส และเมื่อถูกปลุกให้ลุก ก็ไม่ลุกทันที ( คือค่อยลุก ) ให้คำตอบ
เบาๆ ราวกะคนมีความรังเกียจ

คนโทสจริต ( จะนอน ) ก็รีบปูที่นอนแต่พอดีพอร้ายแล้วทิ้งตัวลงทำหน้านิ่วหลับไป และเมื่อถูกปลุกให้ลุก
ก็ลุกเร็ว ให้คำตอบราวกะคนโกรธ

คนโมหจริต ปูที่นอนไม่เป็นรูป นอนเก้งก้าง คว่ำหน้าเป็นส่วนมาก และเมื่อถูกปลุกให้ลุก ทำเสียงหือๆ ( อยู่นั่น )
ลุกขึ้นอืดอาด

ก็เพราะบุคคล ๓ ข้างปลาย มีคนสัทธาจริต คนพุทธิจริต คนวิตกจริต มีส่วนเสมอกัน แห่งคน ๓ ข้างต้น
มี คนราคจริต คนโทสจริต คนโมหจริต ตามลำดับ

เพราะเหตุนั้น อิริยาบถแม้แห่ง บุคคล ๓ ข้างปลายมีคนสัทธาจริตเป็นต้นนั้น ก็เป็นเช่นเดียวกันนั่นแล
บัณฑิตพึงบอกจริยาด้วยอิริยาบถ ดังกล่าวมานี้ เป็นอันดับแรก

หน้า ๔๙

ลักษณะโดยกิจ

พึงทราบนัยในข้อว่า " โดยกิจ " ต่อไป ก็แลในกิจทั้งหลาย เช่นว่า การกวาด คนราคจริตจับไม้กวาดพอดี
( ไม่แน่นไม่หลวม ) ไม่รีบเร่ง ไม่ฟาดทราย ( ให้กระจาย ) กวาดสะอาดเรียบราวกะลาดเสือดอกย่างทราย

คนโทสจริต จับไม้กวาดแน่น เร่งร้อน ( กวาดกด ) ทำให้ทรายนูนออก ๒ ข้าง มีเสียงเกรี้ยวกราด กวาด
สะอาด แต่ไม่เรียบ

คนโมหจริต จับไม้กวาดหลวม ปัดไปปัดมา กวาด ( ทั้ง ) ไม่สะอาด ( ทั้ง ) ไม่เรียบ

ก็แล ในการกวาดเป็นฉันใด ในกิจทั้งปวงมีการย้อมและซักจีวรเป็นต้น ก็เป็นฉันนั้น

คนราคจริต มักทำละเอียดละออเรียบร้อย และทำโดยความเคารพ

คนโทสจริต มักทำแน่นหนาแข็งแรง แต่ไม่เรียบร้อย

คนโมหจริต มักทำไม่ละเอียด ยุ่ง ไม่เรียบร้อย และไม่รู้จักแล้ว

และการทรงจีวรแห่งคนราคจริตเล่า ก็ไม่รัดนัก ไม่หย่อนนัก เป็นปริมณฑลน่าเลื่อมใส

แห่งคนโทสจริต รัดมากและไม่เป็นปริมณฑล

แห่งคนโมหจริต หย่อนยานรุ่มร่าม

แม้บุคคล ๓ ที่เหลือ มีคนสัทธาจริตเป็นต้น ก็พึงทราบตามแนวแห่งบุคคล ๓ ที่กล่าวแล้วนั่นเถิด เพราะ
มีส่วนเสมอกันแล บัณฑิตพึงบอกจริยาโดยกิจ ด้วยประการฉะนี้

หน้า ๕0

ลักษณะโดยการบริโภค

ข้อว่า " โดยการบริโภค " มีนัยดังนี้

คนราคจริต ชอบของกินที่บรรจงจัด และของหวาน เมื่อบริโภคเล่า ก็ทำคำข้าวกลมกล่อม ไม่ใหญ่นัก
เป็นคนรู้จักรส ( อาหาร ) บริโภคไม่รีบร้อน ได้ของกินดีนิดหน่อยก็ดีใจ

คนโทสจริตชอบของกินของที่หยาบๆ ( ง่ายๆ ) และของเปรี้ยว เมื่อบริโภคเล่าก็ทำคำข้าว ( ใหญ่จน )
เต็มปาก เป็นคนไม่รู้จักรส ( อาหาร ) รีบบริโภค ได้ของกินไม่ดีนิดหน่อยก็เสียใจ

คนโมหจริต เป็นคนชอบของกินไม่แน่นอน เมื่อบริโภคเล่าก็ทำคำข้าวเล็กๆ ไม่กลมกล่อม ปล่อยเม็ดข้าว
( ให้ร่วง ) ลงในภาชนะ ( ที่ใส่ข้าว ) ทำปากเลอะ ความคิดฟุ้งซ่าน ตรึกตรองเรื่องนั้นๆ ไปกินไป

แม้บุคคล ๓ ที่เหลือมีคนสัทธาจริตเป็นต้น พึงทราบตามแนวแห่งบุคคล ๓ ที่กล่าวแล้วนั้นเถิด เพราะ
มีส่วนเสมอกันแล บัณฑิตพึงบอกจริยาโดยการบริโภค ด้วยประการฉะนี้