Do końca XIX wieku pisma wydawane w języku jidysz
nie cieszyły się wśród częstochowskich Żydów zbyt wielką popularnością.
Dwaj introligatorzy: Chanoch Lepides i Mingał Bajgieł, którzy sprowadzili
do Częstochowy pierwsze pisma w jidysz, aby je pożyczać do czytania za
opłatą 1 kopiejki, niewiele na początku zarabiali. Z biegiem czasu mieli
jednak coraz więcej klientów, tak że ostatni amatorzy lektury dostawali
do rąk mocno już wytarte egzemplarze gazet. Dopiero po 1905 roku, kiedy
to centralne pisma żydowskie "Hajnt" i "Der Moment" zyskały w Częstochowie
stałych prenumeratorów, a w Al. Najświętszej Panny Marii otwarto biuro
warszawskiej prasy żydowskiej, zainteresowanie prasą drukowaną w języku
jidysz znacznie wzrosło.
Ukazujące się w Częstochowie czasopisma zapewniały miejscowym Żydom kontakt
z większymi ośrodkami i czyniły z nich społeczność nieźle zorientowaną
o biegu zdarzeń w kraju i na świecie. Jednocześnie ujawniają one te wszystkie
ujemne strony, które posiadała cała prasa prowincjonalna, borykająca się
z problemami ekonomicznymi, trudnościami w pozyskiwaniu wybitniejszych
autorów i ambitniejszych tekstów. Nierzadko w ich poszukiwaniu skazana
na korzystanie z przedruków, czasami ulegając pokusie taniej sensacji czy
plotki lokalnej.
W aspekcie politycznym prasę żydowską w Polsce w zasadzie cechował lojalizm
względem państwa w większym stopniu niż periodyki mniejszości niemieckiej,
ukraińskiej czy litewskiej. Świadczą o tym statystyki konfiskat.
W Częstochowie ukazywały
się następujące czasopisma żydowskie:
"Reklamen Blat"
- pierwsze drukowane w jidysz pismmo Żydów częstochowskich. Pojawiło się
6 grudnia 1912 roku. Decyzję o założeniu pisma podjęto pod wpływem przykładu
z Zagłębia, gdzie w będzińskim "Bendiner Anonsenblat" zaczęły ukazywać
się notatki z Częstochowy. Od czasu do czasu udawało się też pierwszemu
miejscowemu korespondentowi do pism warszawskich Mosze Cieszyńskiemu, zamieścić
w nich jakąś lokalną wiadomość. Uświadomiło to częstochowskim Żydom, jakie
korzyści płyną z posiadania własnego pisma. Do wydrukowania pierwszego
numeru "Reklamen Blat" wystarczyło 20 rubli zebranych wśród właścicieli
firm handlowych, którzy zechcieli w projektowanym piśmie zamieścić anonse.
Inicjatorami wydania pisma byli: E.Chrobolewski - piszący artykuły wstępne,
Herszele Fajwlowicz - piszący felietony, Mosze Cieszyński - wypełniający
resztę numeru, Jakub Rozenberg - prowadzący finanse. Pismo reklamowało
wyroby i towary z miejscowych sklepów i przedsiębiorstw handlowych, ale
również prowadziło kronikę lokalną, zamieszczało korespondencję z ościennych
miast i miasteczek, dużo uwagi poświęcało problemom społecznym i kulturalnym.
W dziewięciu numerach pisma (ostatni numer wyszedł na początku 1913 roku)
poruszono m.in. sprawy "żydowskiego antysemityzmu" czyli niechęci przedsiębiorców
żydowskich do zatrudniania robotników żydowskich, ponieważ nie pracowali
oni w soboty; walki politycznej między syjonistami a socjalistami; popularyzacji
sportu wśród żydowskiej młodzieży; sporo uwagi poświęcano lokalnym wydarzeniom
kulturalnym.
"Wochen Blat"
- pierwszy numer pisma ukazał się od 14 lutego 1913 roku. Wydawane przez
M. Cieszyńskiego, L.Kapińskiego i Bel Jakowa. Pismo to miało ambicje ponadlokalne.
Interesowało się żywo uprawnieniami nadanymi w 1913 roku ludności żydowskiej
przez władze rosyjskie, m.in. prawem do ograniczonej działalności związkowej.
Ostatni numer wyszedł w grudniu 1913 roku.
"Unzer Cajtung"
("Nasza Gazeta") - gazeta robotnicza, której kilka numerów ukazało się
w 1913 roku. Pismo redagował przybyły w tym celu z Łowicza A.Kronenberg.
"Czenstochower
Tageblat" - pierwszy lokalny żydowski dziennik, ukazał się na początku
1914 roku jako wspólne przedsięwzięcie B.Bociana i J.Rozenberga. Później
miejsce Rozenberga zajął sprowadzony z Łodzi I. Abramson. Nowy redaktor
był Żydem ortodoksyjnym, jednak współpracował z E.Chrobolewskim i R.Federmanem
- socjalistami co pozwalało na libberalizm w ocenie wydarzeń i spraw. Pismo
podejmowało kwestię reformy oświatowej i języka nauki szkolnej, przedstawiało
stosunek zarządu gminy wyznaniowej do języka jidysz, dużo uwagi poświęciło
wyborom dozoru bóżniczego z 1913 roku. Zamieszczało wywiady z rabinami
i politykami. Pismo zawieszono z chwilą wybuchu I wojny światowej. Odrodziło
się w 1915 roku jako mutacja łódzkiego "Folks Cajtung" przez Lazara Kana.
W końcu 1915 roku częstochowska redakcja zaczęła wydawać sobotni dodatek
literacko-społeczny, którego redagowanie powierzono Herszowi Dawidowi Nombergowi
wybitnemu publicyście i dramaturgowi. Nomberg przyjechał z Warszawy i w
dwóch stałych rubrykach zaczął regularnie zamieszczać swoje obserwacje.
Pisarz wytrwał w Częstochowie zaledwie kilka miesięcy, ale uświadomił on
częstochowskim Żydom potęgę prasy, jako narzędzia urabiania opinii publicznej.
Pismo upadło w 1919 roku. Jego nakład wahał się od 500 do 1500 egzemplarzy.
"Czenstochower
Cajtung" ("Gazeta Częstochowska") - dziennik, potem tygodnik polityczno-społeczny
wychodzący od 1918 roku. Drukowany u B.Bociana, redagowany początkowo przez
I.Płockiera a następnie przez S.Franka. "Czenstochower Cajtung" był najtrwalszym
pismem żydowskiej Częstochowy, co zawdzięczał umiarkowanej linii politycznej
i co ważniejsze, dobrej kondycji finansowej. Drukowany we własnej drukarni
osiągał duże zyski z ogłoszeń i prenumeraty. Miał ustabilizowany nakład
900-1400 egzemplarzy, z czego większość rozchodziła się w prenumeracie.
"Czenstochower Cajtung" wydawano do września 1939 roku. Adres red. Al.
NMP 6
"Unzer Wort"
("Nasze Słowo") - tygodnik" Ferajnigte" (Żydowskiej Socjalistycznej Partii
Robotniczej "Zjednoczeni") wychodzący od 1919, później zmieniono nazwę
na "Dos Naje Wort".
"Dos Naje Wort"
("Nowe Słowo") - organ miejscowego Bundu i Poalej Syjon-Lewicy. Był pierwszym
z łańcucha pism socjalistycznych. Do kwietnia 1920 roku wychodził pod redakcją
R.Federmana. Drukowany w jidysz zawierał również krótkie informacje w języku
polskim oraz ogłoszenia firm, nie tylko żydowskich. "Dos Naje Wort" było
pierwszym organem prasowym miejscowego, walczącego o swoje prawa ekonomiczne
proletariatu. Nie tylko zresztą miejscowego - pismo miało bowiem także
epizod ogólnopolski. Po wybuchu wojny polsko-radzieckiej rząd zawiesił
prawie wszystkie pisma bundowskie wychodzące w Polsce. Od 15 października
1920 do 20 lutego 1921 roku "Dos Naje Wort" przejęło funkcję centralnego
organu Bundu. Redagował je wówczas B.Mendelsberg, oddelegowany z Warszawy.
Tylko dwie ostatnie strony pozostawiono sprawom lokalnym. Ten awans zaznaczył
się jednak gwałtownym spadkiem czytelników w samej Częstochowie. Powrót
do funkcji pisma lokalnego przywrócił "Dos Naje Wort" dawnych odbiorców
i poprzedniego redaktora. Sporo miejsca zajmowały tematy kulturalno-oświatowe.
Spektakularnym sukcesem było doprowadzenie (razem z innymi środowiskami
opiniotwórczymi) do równouprawnienia jidysz w instytucjach żydowskich Częstochowy.
Pismo ukazywało się prawdopodobnie do 1925 roku.
"Arbeter Cajtung"
("Gazeta Robotnicza") - wychodzi od 1923 do 1928 roku, nieregularnie, z
dużymi, nawet rocznymi przerwami. Organ "Bundu", wydawany i redagowany
przez radnego częstochowskiego R. Federmana, drukowany u B.Bociana. Obok
Częstochowy miał "obsługiwać" także Zagłębie i okolice. Federman zapewnił
sobie współpracę Icchaka Pesachsona, pioniera ruchu socjalistycznego, ale
gdy wyjechał do Ameryki pismo upadło.
"Der Proletarier"
("Proletariusz") - deklarowany wprawdzie jako tygodnik, ale faktycznie
almanach Rady Klasowych Związków Zawodowych w Częstochowie. Wyszły tylko
dwa numery: w październiku 1925 i w październiku 1926. Pismo redagował
R.Federman.
"Unzer Sztyme"
("Nasz
Głos") - pismo wydawane przez E.Chrobolewskiego jako dwutygodnik będący
organem Niezależnej Socjalistycznej Partii Żydowskiej w Polsce. Pierwszy
numer ukazał się w 1928 roku, ale pismo upadło już po kilku tygodniach,
chociaż Chrobolewski pozyskał do współpracy Józefa Kruka, wybitnego działacza
ruchu socjalistycznego.
"Dos Leben"
("Życie") - tygodnik wychodzący w latach 1926-1927. Wyd. i red. Chaim Weissberg.
Druk. B. Bocian.
"Der Czenstochower
Szpigel" ("Częstochowskie Zwierciadło") - tygodnik ukazujący się
w roku 1927.
"Di Cajt"
("Czas") - bezpartyjny tygodnik społeczny (wg deklaracji), wydawany z przerwami
w latach 1927-28; 1938. Rozprowadzano go i poza Częstochową: w Radomsku,
Włoszczowej i innych miasteczkach, które nadsyłały mu lokalne serwisy informacyjne.
W 1938 roku należał do grupy ustabilizowanych pism częstochowskich, na
co wpływał zapewne szerszy odbiór w ościennych miasteczkach. Nakład czasopisma
1000 egzemplarzy. Adres red. ul. Senatorska 7
"Unzer Weg"
- ("Nasza Droga") tygodnik społeczzno-literacki (wg deklaracji) Organizacji
Syjonistycznej, której liderem był Icchak Grünbaum. Redagowali go kolejno
Moszek Nowak, który był jego wydawcą, Izrael Dancygier i Moszek Tauzewicz.
Pismo drukowano w drukarni "Sztuka" A.Helfgotta i M.Piegera w bardzo ustabilizowanym
nakładzie 500 egzemplarzy. Gazeta ukazywała się od 1930 do 1939 roku. Adres
red. Al. NMP 22
"Unzer Czenstochower
Expres" ("Nasz Express Częstochowski") - wychodzi z przerwami w
latach 1931-38, bezpartyjny dziennik, mutacja warszawskiego "Unzer Express",
mający ambicje informowania czytelników o bieżących wydarzeniach z kraju
i ze świata, nie stroniący od problematyki politycznej i rywalizujący z
dziennikiem "Czenstochower Judiszer Kurier". Drukowaną w Częstochowie część
lokalną redagowali Fiszel Szylit i Fajwel Altman. Nakład wynosił 300-500
egzemplarzy.
"Czenstochower
Judiszer Kurier" ("Częstochowski Kurier Żydowski") - dziennik ukazujący
się z przerwami w latach 1931-1936 (?). W 1932 mutacja "Judiszer Kurier".
Nakład około 1000 egzemplarzy.
"Tribune"
("Trybuna") - tygodnik ukazujący się od maja do grudnia 1933 roku, zdradzający
sympatie komunistyczne. Pismo wydawane przez Mordkę Wajsberga oficjalnie
poświęcone kulturze, literaturze, sztuce i krytyce. Według świadectw policyjnych
Wajsberg był działaczem Komitetu Okręgowego KPP w Łodzi, a pismo organem
literackim KPP. Nakład 5000 egzemplarzy.
"Czenstochower
Weker" ("Częstochowska Pobudka") - tygodnik społeczno-polityczny,
ukazywał się w 1938 roku. Pismo związane z lewicą robotniczą, redagowane
przez Dawida Klina, przybyłego w tym celu z Warszawy. Pismo okazało się
nietrwałe, a Klin szybko opuścił Częstochowę.
"Czenstochower
Express" ("Express Częstochowski") - mutacja Warszawer Express,
dziennik wydawany od 1938 roku do wybuchu wojny.
"Naje Cajtung"
("Nowa Gazeta") - brak danych.
"Di Unaphengike
Sztyme" ("Głos Niezależny") Zbiór artykułów. Wyd. Niezależnej Socjalistycznej Partii
Robotniczej w Polsce. Wyd. i red. W. Fajge. Warszawa-Częstochowa 1924
JEDNODNIÓWKI
"Unzer Ajgener Weg" -
7.XI.1930
"Unzer Ajnciger Weg" -
31.X.1930
"Unzer Erlecher Weg" -
1930
"Unzer Jidiszer Weg" -
14.XI.1930
"Unzer Richtiger Weg"
- 12.XII.1930
"Unzer Weg" - 24.X.1930
PISMA WYDAWANE W JĘZYKU
POLSKIM
-
"Nowy Express Częstochowski"
- dziennik syjonistyczny wydawany w języku polskim. Właściciel pisma Ido
Siemiatycki był znany w Częstochowie z licznych inicjatyw dziennikarskich.
Pod względem finansowym pismo stało źle. Utrzymywało się dzięki ogłoszeniom
i loterii fantowej. Po około 3 latach istnienia upadło w 1928 roku. Nakład
pisma wynosił 1100-1200 egzemplarzy.
-
"Express Częstochowski"-
dziennik wydawany w 1934 roku przez I.Siemiatyckiego, nie przetrwał kilku
miesięcy.
-
"Nasz Głos"
- niezależny dziennik żydowski. Piismo wydawane w 1934 roku przez I.Siemiatyckiego,
nie przetrwało kilku miesięcy.
-
"Polacy i Żydzi"
(1933) Organ poświęcony zgodnemu współżyciu Polaków i Żydów oraz walce
z nienawiścią rasową. Druk. Cymerman, Częstochowa Al. NMP 8
-
"Kwartalnik Zrzeszenia
Koncesjonariuszy Żydowskich Szkół Średnich w Polsce" (1930) Poświęcony
sprawom wychowania i nauczania należących do zrzeszenia. Kom. red.: dr
F. Axer - Częstochowa, dyr. C. Epstajn - Wilno, inż. M. Kriński - Warszawa.
Druk. "Polska", Częstochowa, Herbska 10
* * *
W Częstochowie, gdzie Żydzi na ogół zgodnie współżyli z Polakami, wychodziła
również prasa antyżydowska. Niektóre z tych pism były, mimo swego
charakteru, popierane przez żydowską reklamę i żydowskich czytelników.
Tak było z "Gazetą Częstochowską", redagowaną przez Adama
Paciorkowskiego.
W 1924 roku właściciel fabryki w Gnaszynie Zygmunt Markowicz utworzył "Głos
Powszechny" - pismo programowo zwalczające antysemicką "Gazetę".
Redaktorem "Głosu", który utrzymał się przez około 10 miesięcy, był późniejszy
publicysta i badacz życia społecznego Żydów w Polsce - Aleksander Hafftka.
* * *
Niebywałym heroizmem wykazali się częstochowscy Żydzi zamknięci w getcie.
W latach 1941-42 grupa osób skupionych wokół znanego społecznika Adama
Wolberga wydawała podziemne pismo "Rasta"("Rada
Starszych") 1941 r. wyszydzające tchórzostwo i uległość wobec Niemców niektórych
członków Rady, oraz "Hołd Żydowski".
Okładki częstochowskich gazet żydowskich.

Źródła:
-
Marta Pawlina-Meducka "Kultura Żydów
województwa kieleckiego 1918-1939
-

-
Tomasz Mielczarek "Prasa częstochowska"
1769-1994, Z dziejów najnowszych Częstochowy red. Ryszard Szwed, Waldemar
Palus
-
Piotr Stawiński "Prasa żydowska w Częstochowie w okresie międzywojennym"
- Żydzi w dziejach Częstochowy - rred. Zbigniew Jakubowski, 1991
-
Witold Mielczarek "Pierwsze zakłady drukarskie i zakłady poligraficzne
w Częstochowie" Ziemia Częstochowska Tom XI - 1976.
-
Zbigniew Żmigrodzki, Katarzyna Nabiałek "O Żydach częstochowskich w piśmiennictwie"
Biuletyn ŻIH Kwiecień-czerwiec 1991 nr 2(158)
|