Hėnė turke
pėr qiejt e Evropės
Olsi Jazexhi
Negociatat maratonė tė datės 3
Tetor 2005 qė u zhvilluan nė Luksemburg, pėr tė caktuar statusin e anėtarėsisė
sė Turqisė nė Komunitetin Evropjan, dhe saga qė kėmbėngulja e Austrisė i
shkaktoi kėsaj faze, ka sjellė sėrisht nė qiejt islamofobikė tė Evropės mitin e
gjysmėhėnės turke. Ashtu si nė 12 shtator 1683 kur trupat osmane nėn udhėheqjen
e kryevezirit shqiptar, Merzifonlu Kara Mustafa Pasha, rrethuan Vjenėn, nė 3
Tetor 2005 pėrfaqėsia e Austrisė nė BE mobilizoi forcat mė reaksionare, dhe ashtu si nė tė kaluarėn refuzoi avancimin turk drejt Evropės. 322 vite pas
rrethimit tė Vjenės, nė Evropėn e ēkishėruar nga iluminizmi evropjan, u pa se
brezi i fondamentalizmit kristjan ėshtė ende aty. Pas kėmbėnguljes sė Austrisė
pėr ti thėnė jo Islamit nė Evropė, qėndronte njė pjesė e mirė e opinionit
publik evropjan. Kėshtu 80% e austriakėve, 74% e gjermanėve dhe 70% e francezėve
sipas sondazheve tė eurobarometrit janė kundėr dhėnies sė dritės jeshile Turkut
tė Madh tė Anadollit. Dhuna e opinionit publik ka detyruar shtete ku iluminizmi
evropjan lindi, si Franca dhe Hollanda, tė deklarojnė se nėse Turqia do tė hyjė
njė ditė nė BE, ato do tė mbajnė referendume mė parė. Megjithatė pro kampit
turk, nė Evropėn e kėsaj radhe qėndrojnė polakėt, tė cilėt nė vitin 1683 ishin
faktori kryesor qė ndihmuan nė dėshtimin e marrjes sė Vjenės. Pranė tyre, pėr
njė Turqi nė Evropė qėndrojnė edhe britanikėt me spanjollėt.
Hėnė turke nė flamurin e BE-sė
Qarqet reaksionare evropjane,
nė betejėn pėr tė mbajtur Turqinė larg duket se kanė arritur tė bindin mbi 50% tė
evropjanėve tė deklarohen kundėr. Edhe pse Turqia ėshtė njė shtet shekullarist,
qė respekton tė drejtat e feve tė tjera mė shumė sesa Italia, Sllovenia dhe
Greqia, islamofobia evropjane ngre lloj lloj akuzash kundėr vendit mė tė madh
musliman tė Evropės. Akuzat ndaj Turqisė nisin qė me mitet e fabrikuara nė ditėt
e Abdulhamidit II, tė cilat flasin pėr tė ashtuquajturin gjenocid armen, te
trajtimi i kurdėve, e deri te sherrnaja qė dėrgimi pėrpara gjyqit i autorit
manipulator, Orhan Pamuk ka ngritur nė qarqet e BE-sė. Nė vallen raciste kundėr
hyrjes sė Turqisė nė BE sot janė reshtuar disa nga figurat mė regresive tė
kontinentin plak. Ato nisin qė me ish-ushtarin nazist tė kthyer nė Papė, Benediktin
XVI, te kryetarja e demokristjanėve gjermanė Anxhela Merkel, te ministri i
brendshėm francez Nikola Sarkozi dhe arkitekti i kushtetutės sė refuzuar tė
BE-sė, Giscard deEstain.
Por edhe pse me ndėrhyrjen
agresive amerikane dhe britanike, Ankaraja morri go-aheadin disa ditė mė parė,
asaj do i duhen tė presė 10 deri nė 15 vite mė shumė nė dyert e Evropės, pas njė
udhėtimi tė mundimshėm 40 vjeēar. Pas kalimit tė testit tė Luksemburgut, Turqisė
do i duhet tė pėrmbushė 35 kapituj kontratash marrėveshjesh me perandorinė e
Brukselit, duke patur nė ēdo hap aprovimin e 25-shes. Edhe pse Turqia ka qėnė
anėtar shok i Tregut tė Pėrbashkėt qė nė vitin 1963, ajo humbi shansin pėr
tu bashkuar me tė nė vitin 1978 kur u ftua tė bėj kėshtu sėbashku me Greqinė. Ankaraja
qė frikėsohej nėse do tė ishte e aftė pėr tė pėrmbushur kriteret e BE-sė do tė
trokiste nė dyert e saj nė Prill tė 1987-ės, pėr tu njohur si kandidate nė dhjetor
1999.
Njė arsyet pse evropjanėt kontinentalė
refuzojnė en-masse hyrjen e Turqisė nė BE lidhet me historitė e gjata tė
konflikteve ndėrmjet Kristiandomit tė Evropės Perėndimore dhe Dar-al-Islamit tė
Evropės Juglindore. Edhe pse Evropa e Krishterė ka kryer krime tė
paimagjinueshme kundėr afrikanėve dhe popujve tė Azisė nga shekujt e XV deri nė
tė XX-in, ata nuk kanė arritur kurrė qė tė falin turqit pėr fitoret qė ata kanė
korrur nė Evropė nė kėto 8 shekujt e fundit. Marshi i turqve nga malet Altai nė
Azinė Qendrore, drejt Kristiandomit Evropjan ka vazhduar i pandėrprerė nė 1000
vitet e fundit. Pasi pranuan islamin me tė cilin erdhėn nė kontakt ndėrsa ishin
nė Lindjen e Mesme, turqit, tė inspiruar nga mesazhi i Muhamedit, pėrmbushėn
profetėsinė islamike duke shkatėrruar Perandorinė Bizantine dhe ēuar Islamin nė
kryeqytetin e saj, Kostandinopojė. Shndėrrimi i Kostandinopojės nė Stamboll nga
sulltan Mehmet Fatihu II do tė shkatėrronte njėherė e pėrgjithmonė dominancėn e
kristjanizmit nė Afrikė dhe nė Azi, dhe rezikojė ekzistencėn e tij nė Evropėn
Juglindore. Njė shekull pas ēlirimit tė Kostandinopojės, avancimi turk drejt
Evropės do tė arrinte kulmin, kur sulltan Sulejmani i Mrekullueshėm me
kryevezirin Damat Ibrahim Pasha pasi pushtuan Hungarinė u lėshuan drejt Vjenės
pėr tė marrė kizil elman (mollėn e kuqe). Memoritė e turkut triumfues shkaktojnė
nė mendjen evropjane histeri, qė vetėm terroristėt modernė dinė ti shpjegojnė.
Konfliktet e Evropės me Turqinė
kanė vazhduar edhe nė ditėt e Republikės Turke. Gjatė luftės pėr pavarėsi,
turqit nėn udhėheqjen e Mustafa Qemal Ataturkut dėrmuan bandat greke,
britanike, franceze, italiane dhe australiane nė dyert e Stambollit. Nė kundėrshtim
me arabėt tė cilėt i prenė nė besė osmanėt dhe u bashkuan me Laurencin e Arabisė
pėr tė ndihmuar francezėt dhe britanikėt, tė cilėt i kolonizuan mė pas, turqit
nė betejėn e famshme tė Ēanakalesė (apo Galipolit) i rrėfyen Evropės shpirtin e
pamposhtur turk. Edhe pas krijimit tė republikės nė 1923, turqit i qėndruan
besnik, pėr pjesėn mė tė madhe tė shekullit tė XX-tė ndėrtimit tė njė shteti
tipik ushtarak, sipas traditės sė tyre tė lashtė. Nė kundėrshtim me Evropėn e
cila ėshtė zhytur nė botėn e qejfeve dhe degjenerimit moral, turqit kanė
ruajtur fizioniminė e tyre kombėtare dhe natyrėn militante tė racės qė ata pėrfaqėsojnė.
Turqia sot gėzon popullatėn mė tė re tė Evropės, dhe ushtrinė mė tė fuqishme tė
saj.
Si pasojė e histerisė anti turke,
shumė qarqe nė Evropė kanė toleruar masakrat nė Bosnje, Kosovė, Shqipėri, Greqi
dhe Bullgari qė janė bėrė kundėr muslimanėve ballkanas nė 100 vitet e fundit.
Inati ndaj fitores turke, mban sot Shqipėrinė dhe Bosnjen jashtė BE-sė, ndėrsa
lejon Slloveninė katolike, nė kryeqytetin e tė cilės xhamitė ndalohen me ligj,
tė bėhet pjesė e BE-sė. Ndėrsa nė Slloveni, Greqi dhe Italinė e Veriut muslimanėt
ndalohen tė falen publikisht apo ndėrtojnė xhami, qarqet fondamentaliste perėndimore
lehin papushim pėr mungesėn e lirisė fetare nė Arabinė Saudite apo pėr tė
drejtat e cėnuara ndaj kurdėve nė Turqi. Kėto janė standartet dyfishe tė kristiandomit,
i cili ndėrsa turqve i kėrkon tė njohin gjenocidin armen, vetė refuzon tė njohė
gjenocidin ēam nė Greqinė Veriore, dhe pret me krah hapur nė Bruksel
presidentin grek Simitis i cili deklaron se tokat greke nė Qipro dhe Epir, janė
nėn pushtimin shqiptaro turk.
Hipokrizia kristjane e Evropės
shihet edhe nė mėnyrėn sesi disa politikanė nė BE trajtojnė Turqinė. Ndėrsa
BE-ja Qipron Greke e cila qėndron vetėm 60 km nė jug tė bregdetit turk, dhe 100
km nė lindje tė Sirisė, e trajton si pjesė tė saj, Turqinė e quan aziatike.
Edhe pse Stambolli ėshtė qyteti mė i madh i Evropės tė cilin Bonaparti ėndėrronte
ta kthejė nė kryeqytetin e Evropės sė Bashkuar, dhe rrėnojat e tij mbajnė mė
shumė histori evropjane sesa mund tė ketė e gjithė Hollanda, Turqia, sėrisht shihet
si pjesė e huaj e BE-sė. Shumė zėra nė perėndim pretendojnė se Turqia nuk ndan
kulturė me Evropėn. Megjithatė etėrit e qytetėrimit greko roman siē edhe Homeri
ishte, kanė lindur nė Smyrnian e lashtė apo Izmirin e sotėm. Nė tokat e Turqisė
kanė jetuar edhe Thalesi, Anaksimendri dhe Anaksimenesi, etėrit e filozofisė sė
Platonit dhe Aristotelit. Nė tokat e Turqisė janė zhvilluar qytetėrimet
proto-evropjane tė hitive, galatianėve, cilicianėve, kapadokiasve dhe me radhė.
Nė tokat e Turqisė ėshtė ngritur edhe Troja e Lashtė, pas shkatėrrimit tė tė
cilės, Enea me fiset e mundura trojane, marshoi drejt Italisė pėr ti dhėnė
lindje qytetėrimit roman. Nė Turqi i ka rrėnjėt edhe kristjanizmi trinitar roman
i cili u largua nga mėsimet origjinale tė Isusit, me koncilet qė u mbajtėn nė
Kalkedoni, Nikomedia dhe Nikea. Nė Antiok, apo Antakian e sotme Shėn Pjetri
mbajti meshėn e parė ku besimtarėt hebrenjė tė Krishtit u njohėn si kristjanė.
Aty kaloi edhe rabini Saul i vetėmėruar Paul, i cili sektin kristjan tė
hebrejve, pėrkundėr mėsimeve tė Krishtit, ia predikoi romakėve.
Pranimi i futjes sė Turqisė si anėtare
me tė drejta tė plota nė BE nė datėn 3 Tetor 2005, nga disa qarqe nė Evropė ėshtė
parė si njė pėrpjekje e butė e perėndimit pėr tė orkestuar ndryshime regjimesh
nė Lindjen e Mesme. Nė shkrimin Regime change, European-style, is a measure of
our civilisation tė botuar nė gazetėn The Guardian autorja britanike Madeleine
Bunting justifikon hyrjen e Turqisė nė BE nėn prizmin e imperializmit dhe barrės
sė njeriut tė bardhė pėr tė orkestruar ndryshime regjimi nė botė. Edhe pse
autorja denoncon tanket dhe raketat qė administrata Bush pėrdor pėr tė sjellė
kukullat e tij nė Lindjen e Mesme, ajo mbron mėnyrėn evropjane tė ndryshimit tė
regjimit nėpėrmjet goditjes me 80,000 faqe dhe rregulla qė shkojnė nga trajtimi
i impjanteve tė ujrave tė zeza e deri nė trajtimin e minoritetit kurd qė BE-ja
i imponon Turqisė. Entuziazmi i autores britanike pėr hyrjen e Turqisė nė BE, pėrveē
toneve imperialiste ka edhe dėshira tė sinqerta qė shumė mendje tė ndritura do
tė donin tė shohin nė Evropė. Dhe ai ėshtė ndalimin e kthimit tė Evropės nė njė
klub kristjanėsh. Me idenė e dytė tė Bunting-ut lumturohen nė veēanti muslimanėt
e Evropės, tė cilėt, qė nga Tirana e deri nė Sarajevė frikėsohen kur mendojnė
se ēdo tė sjellė pėr ta e ardhmja, nėse vėllai i tyre turk refuzohet tė hyjė nė
BE-nė qė disa njerėz, si Ismail Kadare apo Maks Velo nė Tiranė duan ta shohin si
geto kristjane. Fjalimin mė kuptimplotė pėr futjen e Turqisė nė Evropė, e ka perifrazuar
komisioneri i saj i jashtėm, britaniku Kris Patten, i cili me hyrjen e Turqisė
nė Evropė sheh misionin historik tė shekullit tė XXI-tė i cili ėshtė pajtimi i
Islamit me Krishtėrimin, siē edhe shekulli i XX-tė shėrbeu pėr tė pajtuar Francėn
me Gjermaninė.
Megjithatė testet qė BE-ja do tė
vendosė pėrpara Turqisė janė tė vėshtira pėr tu kapėrdirė. Ato variojnė qė nga
kėrkesat e BE-sė qė Turqia tė njohė Qipron e pushtuar nga grekėt, nė pranimin e
gjenocidit tė paprovuar armen etj. Tė pėrballur me shantazhet e njė pas njėshme
qė Brukseli lėshon kundėr Ankarasė, nė vitin e kaluar 70% e turqve kishin
arritur idenė e refuzimit pėr tu bashkuar me BE-nė. Partitė opozitare turke si
Partia Popullore Republikane (CHP), apo ato tė krahut tė djathtė si Partia e
Rrugės sė Drejtė (DYP) dhe Partia Mėmėdheu (ANAP) refuzojnė tė pėrulen pėrpara diktateve
tė Evropės dhe kėrkojnė ndėrprerjen e negociatave.
Megjithatė, pala e cila ėshtė mė e
interesuar nė Turqi pėr anėtarėsimin e vendit nė BE ėshtė partia nė pushtet,
AKP-ja apo Partia pėr Drejtėsi dhe Zhvillim. Anėtarėt e kėsaj partie qė nė
vitin 1994 ishin pjesė e Partisė Islamike tė Refah-ut tė Erbakanit, thėrrisnin
pėr kthim tė Turqisė nė kohėt e arta osmane dhe ndarje nga perėndimi. Ministri
i Jashtėm turk, Abdullah Gul nė vitin 1994 deklaronte se "Turqia nuk duhet
tė bashkohet me BE-nė. Shikoni njė qytet evropjan dhe shihni Stambollin. Ai nuk
ėshtė qytet kristjan." Ndėrsa disa vite me herėt, kryeministri i sotėm,
Erdogan, nė mitingjet publike recitonte poezi ku thuhej "Minaretė janė
bajonetat tona, kubetė janė helmetat tona, xhamitė barrakat tona, ndėrsa
besimtarėt ushtarėt tanė."
Kėta persona qė vetėm 10 vite mė
parė shiheshin me frikė nė perėndim sot janė kthyer nė kampionė tė modernizmit
dhe kėrkesės pėr tė futur Turqinė nė BE. Kryeministri Rexhep Taip Erdogan
deklaron se Evropa me futjen apo refuzimin e Turqisė nė BE, nuk i bėn nder
Turqisė, por i jep shansin vetes ose tė tregojė pjekuri dhe kthehet nė fuqi
globale, ose tė pėrfundojė nė njė klub kristjan." Kthimi nė besimtarė tė
integrimit me BE-nė nga ish-islamistėt turq u pa qartė kur ministri i jashtėm
Abdullah Gul, pasi morri fermanin e pranimin si anėtarė me tė drejta tė plota
nga Luksemburgu, doli nė televizionin kombėtar dhe deklaroi: Me lejen e
Allahut kemi arritur marrėveshje.
Arsyeja kryesore qė shtyn AKP-nė tė
kėrkojė hyrjen e Turqisė nė BE lidhet me dėshirėn qė popullatat turke kanė pėr
tė ndėrtuar njė vend mė tė mirė. Gjeneralėt e Forcave tė Armatosur Turke, apo
pashallarėt siē ata njihen nė popull, kanė ndėrhyrė nė mėnyrė tė vazhdueshme nė
jetėn politike tė vendit qė nga viti 1960. Ata kanė detyruar njė seri
kryeministrash dhe qeverishė tė japin dorėheqje, siē ishte edhe rasti mė i fundėm
me kryeministrin Erbakan nė 1997. Edhe pse armata pėr Turqinė ėshtė garancia mė
e mirė qė vendi ka patur dhe ka pėr ruajtjen e sovranitetit, ndėrhyrjet e saj nė
politikė, historianėve tė Perandorisė Osmane i kujtojnė kohėt e sulltan Selimit
III dhe Mahmudit II. Si atėherė me jeniēerėt, edhe sot, ushtria turke shpesh ėshtė
kthyer nė faktor stagnacioni pėr arritjet e vendit. Ashtu si me sulltan Selimin
III i cili kur kėrkonte tė modernizojė vendin, i duhej tė pėrballej me dhunėn e
jeniēerėve, edhe jeta politike dhe kulturore nė Turqinė e 50 viteve tė fundit ėshtė
bėrė pre e kėrcėnimeve tė brahmanėve ushtarakė. Duke mėsuar nga historia e
Selimit III, tė cilit nė kohėt moderne i ngjason tragjedia e Erbakanit,
qeverija e re turke, ka vendosur tė lozė sulltan Mahmutin II me jeniēerėt, pėrpara
se tė shpalli Tanzimatin e nevojshėm qė shtetit turk i nevojitet sot.
Pėr arsyen e mėsipėrme, qeverija e
AKP-sė ėshtė duke shfrytėzuar hyrjen nė BE pėr tė modernizuar dhe demokratizuar
vendin. Ashtu si Mahmuti II qė krijoi Nizam i Xhedidin dhe largoi me takt
jeniēerėt nga jeta politike e vendit, AKP-ja po pėrdor kriteret e Kopenhagenit
pėr tė larguar ndikimin e Forcave tė Armatosura nga politika nė vend. Megjithatė
tanzimati qė qeveria e Ankarasė po i jep Republikės Turke dhe principeve tė
shenjtėrizuara tė Qemalizmit, shkaktojnė shumė nervozizėm nė qarqet ushtarake
dhe qemaliste nė vend. Tė drejtat qė qeveria aktuale po i jep kurdėve, alevive
dhe minoriteteve tė tjera, herė pas here shkaktojnė sherrnaja tė fuqishme
mediatike nė njė vend ku sipas principeve ataturkiste gjithėkush duhet tė jetė
turk, shekullarist dhe modern. Duke qėnė se udhėheqėsia e sotme turke vjen nga
zonat konservative tė Anadollit, klasa e bardhė sunduese e Stambollit,
pasardhėse e devshirmeve ballkanas,
ndjehet sikur po humb betejėn e saj historike pėrballė sukseseve qė anadollasit
e AKP-sė po arrijnė me mitin e Evropės, tė cilin, ata kanė parė si tė tyren nė
kėto 500 vitet e fundit.
Megjithatė, AKP-ja nuk ėshtė i
vetmi kamp qė ėshtė i interesuar tė pėrfitojė nga futja e Turqisė nė BE. Kampi
mė i interesuar i parjes sė Turqisė nė BE ėshtė vetė perėndimi. Edhe pse qarqet
mė reaksionare tė kontinentit plak kanė dėshmuar papjekurinė e tyre nė ditėt e
fundit, politikėbėrėsit e mėdhenjė tė perėndimit po dėshmojnė gjithmonė e mė
tepėr se kanė nevojė pėr Turqinė. Presionet qė amerikanėt ushtruan kundėr
Austrisė nė 3 Tetor 2005 lidhen me pozitėn strategjike qė Turqia ka pėr Lindjen
e Mesme. Turqia e cila gjatė ditėve tė Luftės sė Ftohtė njihej si aeroplanmbajtėsja
e pavdekshme e NATO-s, sot pėrfaqėson partnerin mė tė rėndėsishėm tė perėndimit
pėr tė dominuar orientin. Duke e kuptuar kėtė rėndėsi, mund tė kuptohet edhe
arroganca qė udhėheqėsit turq tregojnė, kur Evropa nė vend tė kulaēit kėrkon
tju ofrojė karrota. Si pėr ti bėrė presion Evropės, qeveria e Ankarasė nė
muajt e fundit ka forcuar ndjeshėm mardhėniet me hasmin e saj historik, Rusinė.
Tė njėjtat lėvizje Ankaraja i ka bėrė edhe me Damaskun dhe Teheranin.
Rėndėsia qė Turqia ka pėr tu
mbajtur nė anėn e perėndimit, sot qė perėndimi ka nisur fushatėn e tij kolonizuese
ndaj Lindjes sė Mesme u pa edhe nė fjalimin qė ministri i jashtėm britanik, Xhek
Strau mbajti nė BE nė favor tė Turqisė. Tė njėjtėn gjė vėrtetoi edhe Javier
Solana, i cili deklaroi se Evropa do tė korrė njė fitore tė madhe historike nėse
arrin tė ketė nė anėn e saj 70 milion muslimanė.
Dhe me tė vėrtet, nė ditėt e reja
tė imperializmit, qė njeriu i bardhė ka nisur nė Lindjen e Mesme, pėr tė ėshtė
imperative qė nė anėn e tij, tė ketė rracėn militante tė maleve Altaike.
Historia e 1300 viteve tė fundit nė Lindjen e Mesme ka vėrtetuar se vetėm dy
raca kanė arritur ta dominojnė kėtė botė. Ata janė persianėt dhe turqit. Por
kthimi i persinavė nė shiitė nė shekullin e 16tė i ka lėnė turqit pa rivalė nė
dominimin e Lindjes sė Mesme. Dhe pėr kėtė arsye qiejt e Evropės kanė nevojė
pėr dritėn e gjysėmhėnes turke, me tė cilėn perėndimi mund tė lundrojė i qetė nė
kohėt e vėshtira qė e presin pėrpara.