A Saúde na Idade de Pedra

Pedro Burruezo 1-1-2003

The Ecologist para España e Latinoamérica

A tecnoindustria médica e farmacéutica quere facernos crer que só ela pode procurar benestar ó ser humán. É falso. A saúde non é algo que dependa de tecnoloxía punta, institucións médicas, hospitais e/ou fármacos, se non de ar limpo, auga cristalina, alimentos sans e unha vida social en orde. A nosa sociedade non é máis sá porque teña máis hospitais, transplantes de órganos ou sistemas de vacinación. Todo iso non fai máis que mostrar a súa decadencia e a súa extrema vulnerabilidade... Pedro Burruezo bota man da antropoloxía e da etnoloxía para desenmascarar a grande mentira na que habitamos...

Seguir ós nómadas é seguir a Deus. Bruce Chatwin

Cada vez que me convidan a dar unha charla nalgún centro rural, universitario ou veciñal, repítense sempre os mesmos esquemas. Falo sobre os paradigmas da sociedade excedentaria, os seus desastres, e abogo pola austeridade eco-nómica, a Tradición, o vernáculo, a escala humana, o pasado... Algúns tildanme de idealista. Desgraciadamente, o Sistema encargouse moi ben de que moitas das persoas que así me tildan teñan poucos ou nulos coñecementos sobre Historia, antropoloxía, etoloxía, etnoloxía... A visión que eles teñen do mundo natural, dos nosos ancestros e de culturas non tecnocientíficas, lastimosamente, moi pouco ten que ver cun estudio profundo e vivencial: eles non teñen a culpa, non obstante, de que as súas opinións sexan producto inequívoco de séculos e séculos de estado de sitio mental ordenado por unha sociedade, a tecnocapitalista, que, partindo do antropocentrismo, do darwinismo, do mecanicismo e do cartesianismo, esgrimiu catro absurdos e reducionistas embustes sobre todos aquilos modos de vida que non son o postindustrial. Desta forma e co uso das armas, o "homo tecnologicus" conseguiu perpetuarse no poder e safarse dos sectores críticos. As mentiras calaron fondo nunha poboación alfabetizada, si, pero aculturizada por séculos de usurpación e por décadas de estrés mediático.

¿VIVIMOS MELLOR?

Unha das grandes mentiras da nosa era é a interesada confusión que se dá entre esperanza de vida e saúde. A industria nos di de forma machacona a través dos mass media que hoxe se vive máis anos que na Antiguidade. Pero é falso. E, o que é mais grave, os anos que se viven hoxe vívense peor. A tecnoindustria, cando fala do pasado, reférese á Idade Media en Occidente, un buraco negro na historia da Humanidade. O pésimo reparto da riqueza (e, por conseguinte, unha cidadanía desnutrida), a construcción de protocidades sen alcantarillados e a ignorancia xeralizada eran pasto de epidemias de todo tipo e dun alto grau de mortalidade entre tódolos sectores da poboación. Na actualidade, as mellores condicións hixiénicas conlevaron alguns éxitos contra algunhas enfermidades infecciosas, pero a decadencia social, o estrés continuado, a vida sedentaria, o tabaco e o alcohol, a vida erixida só a partir do material, o despilfarro alimenticio basado na proteína animal e os productos refinados, o uso e abuso de antibióticos na dieta animal para alimentación humana, a "iatroxénese" (enfermidades vinculadas á tecnoindustria médica), a polución medioambiental, a contaminación nuclear, os pesticidas e conservantes nos nosos pratos, a desestructuración familiar, as pandemias como a sida ou o cancro, a inxente cantidade de enfermidades mentais, o desorde espiritual da nosa época, as disparadas taxas de enfermidades dexenerativas, o aumento das patoloxías relacionadas ca deflagración do sistema inmunitario... están a conducir a unha situación insostible.

Os especialistas ven, non obstante, cada vez máis claro. Para o doutor Pedro Ródenas, "as novas xeracións están a falecer a idades máis novas (infartos, tumores malignos) e estanse a multiplicar e adiantando no tempo as patoloxías dexenerativas e crónicas que comportan un importante deterioro da calidade de vida (diabete, asma, cancro, Alzheimer) (1). Para o doutor M. OU. Bruker, "dase o feito grotesco de que enfermamos cunha frecuencia cada vez maior e de que aumenta o número de enfermidades novas, que son menos controlables canto máis avanza a investigación médica. Outras enfermidades ocuparon o lugar das infecciosas e nos plantexan problemas novos. Ainda que o individuo non chegue a ser de todo consciente deste aumento, pois acostuma aceptar o feito de estar enfermo como algo inevitable ainda que desagradable, os expertos si ven con preocupación cada vez maior que esta situación está dando lugar a unha serie de problemas importantes. Algúns falan xa dun deterioro catastrófico da saúde dos pobos civilizados" (2).

SAÚDE NA IDADE DE PEDRA

Se botamos unha ollada á antropoloxía máis comprometida, descubriremos unha parte do pastel que, moi interesadamente, foi velada ata agora á opinión pública. A realidade das eras primitivas, de toda a franxa paleolítica, a realidade dos nosos antepasados recadadores-cazadores é que, como di John Zerzan (que tamén cita a outros autores), "o fin da vida de recadación e caza trouxo unha míngua da talla, a estatura e a robustez do esqueleto (Cohen e Armalagos, 1981; Harris e Ross, 1981), a caída dos dentes, deficiencias nutritivas e a maioría das enfermidades infecciosas (Larsen 1982, Buikstra 1976 a, Cohen 1981)" (3). Para os citados Cohen e Armalagos, e tamén, por suposto, para Zerzan e para outros moitos antropólogos e estudiosos, "considerada en conxunto, a chegada da agricultura supuso un declive xeral da calidade e probablemente da duración da vida humana". O mesmo ocorre ca sociedade tecnoindustrial, que significou un paso máis cara a decadencia física e moral da nosa especie. O doutor Liverlees escribiu: "Estamos a ser testemuñas da decadencia do ser humán, a decadencia da súa dentadura, as súas arterias, as súas entrañas e as súas articulacións, nunha escala colosal e sen precedentes".

¿A CIENCIA OU O DESASTRE?

Nas charlas citadas, acostumo expor os once paradigmas que asentaron a economía excedentaria e que a perpetúan. Un deles, precisamente, fai referencia á economía neoliberal. O axioma podería resumirse así: "Non hai elección: ou a economía neoliberal ou o mundo salvaxe, a miseria, a enfermidade, a desnutrición e a morte". Todo isto é unha das calumnias e das falacias máis inverosímiles con que Occidente se estivo autoenganando dende que Colón deu o pistoletazo de saída dun proceso devastador de destrucción e de clonación cultural a escala planetaria. Para ver a soberana cara da verdade, volto a citar a Zerzan porque os seus escritos son, neste sentido, emblemáticos: "Os habitantes das illas andaman, ó este de Tailandia, non teñen líderes, nen representacións simbólicas, nen animais domesticados. Tamén descoñecen a agresión, a violencia e a enfermidade; as súas feridas curan sorprendentemente rápido e a súa vista e o seu ouvido son especialmente agudos. Dise que decairon dende a intrusión europea a mediados do século XIX, pero mostran outras características físicas notables como a súa inmunidade natural á malaria; ademais, a súa pel é o suficientemente elástica como para que desaparezan as marcas que deixa o parto e as enrugas que nós asociamos á idade". Diversos antropólogos, con De Vries (4) á cabeza, sentenciaron que a ausencia de enfermidades dexenerativas, a carencia de patoloxías mentais, o parto sen dor... eran a realidade cotidiana dos nosos antepasados, o australopitecus, o Homo habilis, o Homo ergaster, o Homo erectus, o Homo antecessor e o Homo neanderthalensis.

O nunca o suficientemente ben ponderado Jerry Mander (5) cita a Sahlins: "Case universalmente partidarios da tese de que no Paleolítico a existencia era dura, os nosos libros de texto esfórzanse en transmitir unha idea de fatalidade inminente, que nos fai preguntarnos non só como podían vivir os cazadores, se non, en realidade, se aquilo era vida". Para Sahlins, o noso léxico está cargado de maquiavélicas expresións que sinalan ó Paleolítico como un mundo que, por natural, resultaba depravado: "mera economía de subsistencia", "lecer limitado"... Manuel Seara di: "Os neandertais foron cazadores e recadadores, nómadas que levaron unha vida moi dura e arriscada" (6). ¿Non é unha visión parcial a de Seara? Mander sinala que "Sahlins considera estas actitudes 'o primeiro prexuízo claramente neolítico' creado para definir a relación do cazador ca terra e os recursos da forma 'máis compatible ca misión histórica de llos arrebatar'". Efectivamente, a sociedade excedentaria é a economía dos recursos e do mercado. Para roubalos , necesita desarraigar ás poboacións vernáculas das súas terras e crear un caldo de cultivo favorable entre a cidadanía democrática que lexitime esa expoliación: creando prexuízos, desprestixiando ó "outro", reinterpretando a Historia (¿quen a escribe, se non os vencedores?)... Pero a verdade sobre o tipo de vida Paleolítico, representado en tempos recentes, por exemplo, polos cazadores de Terra de Arnhem Occidental (Australia), exprésao moi ben o citado Jerry Mander: "Non lles gusta a dieta monótona. Traballan para conseguir unha ampla variedade de alimentos moi por riba da cantidade suficiente. Segundo os investigadores McCarthy e McArthur, o consumo dietético dos cazadores era (anos sesenta, data dos estudios citados) adecuado segundo os criterios actuais do Consello Nacional de Investigación de América. En varias comunidades aborixes o consumo superaba as 2.130 calorías, o que supón un nivel de nutrición millor do que desfruta o 15% da poboación estadounidense". Pero a contaminación "acultural" occidental conleva perdas. Entre os colectivos actuais irredentos á decadencia tecnolóxica, a saúde dos seus integrantes deteriórase na medida en que adoptan fórmulas existenciais civilizatorias e, en especial, a típica dieta occidental (7).

MEDIO AMBIENTE

É aberrante comprobar de que forma, en contra de tódalas evidencias, a tecnoindustria médica segue falando de factores xenéticos de risco, cando, falando de enfermidades, mira cara outro lado ante a infinidade de datos que mostran unha relación clarísima entre a degradación medioambiental e social e as enfermidades da civilización. Non cabe dúbida ningunha de que a saúde humana está cada vez máis determinada polas condicións medioambientais. En Perspectivas do medio ambiente mundial, GE0-3 (8), infórmasenos de que: 1) As condicións ambientais en deterioro son un importante factor que contribúe ó empeoramento da saúde e á reducción da calidade de vida. 2) A calidade deficiente do medio ambiente é responsable directa do 25% de tódolos transtornos que se poden previr, a lista está encabezada polas enfermidades diarreicas e infeccións respiratorias agudas. 3) A contaminación atmosférica é unha das principais causas de diversas enfermidades. 4) No ámbito mundial, o 7% de tódolos decesos e enfermidades débense a problemas de auga non apta para o consumo, e de saneamento e hixiene inadecuados. Preto do 5% atribúese á contaminación atmosférica".

A saúde e o tipo de vida dos nosos antepasados, os recadadores-cazadores, non tiñan nada que ver ca sen-razón occidental. Sirvan como exemplos os relatos daqueles exploradores dos séculos XVIII, XIX e principios do XX que, nas súas viaxes a zonas inexploradas, topaban poboacións que vivían en zonas tropicais. Miquel Izar, no seu libro O rechazo da civilización, fálanos, nos seus razoamentos contra a conquista de América, das formas de vida dos nativos e do que descubriron os conquistadores, que pouco ten que ver co adoctrinamento oficial. Pierre Loti coñeceu a vida paradisíaca en Polinesia. Bruce Chatwin está ben documentado sobre aborixes australianos. Sempre se repiten os mesmos esquemas: ausencia de líderes, equidade home-muller, propiedade consuetudinaria, economía recadadora, control poboacional, conservación dos recursos, espiritualidade cósmica, animismo-hilozoismo, vida familiar (unha familia que transgrede o grupo mononuclear contemporáneo), alimentación orgánica e local (silvestre na sua maioría, a millor, a máis vital), saúde natural, moito tempo para o lecer, unha vida entregada ós placeres alleos ó encorsetamento xudeocatólico, unha auga nítida, un ar limpo. Estas son as verdadeiras razóns da inquebrantable saúde daqueles grupos. E unha máis. A vida en armonía ca Natureza procuraba ós nosos antepasados un coñecemento perfecto do seu propio corpo. O "homo tecnologicus" vive completamente alonxado do seu organismo.

CONTRACEPCIÓN NATURAL

Quero por, a este respecto, un exemplo procedente da etoloxía, a ciencia que estudia o comportamento animal. Vitus B. Dröscher fálanos dos babuinos. Nas manadas, os machos fan valer o seu rango xerárquico para montar ás femias ás que conseguiron "embelesar" (usando máis os seus dotes serviciais cá superficialidade belicosa) nos días en que éstas se topan máis predispostas á fertilidade, posto que ós machos lles gusta ter o maior número de fillos propios na horda (9). Os machos e as femias aprenderon, ca evolución, a coñecer os dias máis factibles para a fecundación (e, por ende, para a non fecundación e o control poboacional). nas manadas de lobos, cando interesa controlar a poboación habida conta da escasez de territorio e de alimentos, é a femia millor ubicada na xerarquía do clan quen se encarga de evitar a cópula entre machos e femias nos días de fertilidade de aquelas. Para Zerzan, "un fenómeno intrigante das recadadoras-cazadoras é a súa capacidade para previr o embarazo sen usar métodos anticonceptivos (Silberbauer, 1981). Baralláronse e descartáronse diversas hipóteses; por exemplo, a relación entre a concepción e os niveis de graxa corporal (Frisch, 1974; Leibowitz, 1986). Unha explicación plausible sería que os pobos non domesticados se atopan máis íntimamente conectados co seu físico. As mulleres forraxeiras non teñen os sentidos aletargados e os seus procesos non son algo alleo a elas; probablemente, non resulte ningún misterio o control sobre a natalidade para aquélas cuns corpos que non son uns obxectos estranos sobre os que actuar". No extremo oposto, un de cada catro nenos que esta temporada comezou a educación primaria en Dinamarca procede da fecundación artificial, unha porcentaxe moi alta, debida, sobre todo, ós disruptores hormonais químicos e outras formas de contaminación con disfuncións endocrinas (10). Co seu divorcio do mundo natural, o home contemporáneo "foi bloqueando os seus instintos e, con iso, o valioso canal de información que constituía a estreita interrelación que noutro tempo existía entre o seu consciente e o seu inconsciente" (11).

¿DE QUE SOLUCIÓNS FALAN?

Inder Verma, profesor investigador do Laboratorio de Xenética do Instituto Salk, dixo: "O millor legado do Proxecto Xenoma Humán é que estimulou a imaxinación acerca da bioloxía. nos próximos 30 ou 40 anos librarémonos da maioría das enfermidades e poderemos perguntarnos as grandes cuestións acerca da natureza humana" (12). Estas declaracións forman parte dunha coidada estratexia global da economía excedentaria para substituir ós antigos meigos das tribus neolíticas, cando aparece a agricultura e, polo tanto, as primeiras formas de dominación e de escravitude, para crear unha nova santurronería: a tecnolóxica. O Sistema nos di: "Non vos preocupedes. Temos solucións técnicas para todos os problemas. no futuro, as enfermidades desaparecerán e a vida artificial romperá os limites da ditadura das leis naturais". Tamén todo isto é mentira. Como vimos, as novas enfermidades non deixan de aparecer, as taxas de cancro dispáranse e, como moi ben dixo Goldsmith, "non existen solucións tecnolóxicas para os grandes problemas que hoxe asolan á Humanidade" (13).

REINCORPORACIÓN AO MUNDO NATURAL

Quero incluir as palabras do Chamamento fundamental á conciencia. Os Haudenosaunee (nativos iroqueses) diríxense ó mundo occidental (14): "O ar é tóxico. As augas están envelenadas. As árbores agonizan. Os animais desaparecen. Cremos que ata os sistemas climáticos están a mudar. As nosas antigas ensinanzas advertíronnos de que estas cousas ocorrerían se o home alteraba as leis naturais. Cando desapareza a última forma natural de vida, desaparecerá con ela toda esperanza de supervivencia humana. E a nosa forma de vida está a desaparecer rápidamente, víctima dos procesos destructores". Durante o Paleolítico e, actualmente, nas relixións tradicionais e na cosmovisión indíxena, o ser humán xamais ocupou o lugar que o home tecnolóxico hoxe tomou para si. Os nosos antepasados viviron durante, como mínimo, dous millóns e medio de anos nunha armonía absoluta co medio. Non existe nengunha solución a medias para a saúde da nosa especie, nen mental nen fisiolóxica. Se queremos coñecer a saúde de ferro da que disfrutaron os nosos ancestros deberemos, para o noso ben e para o de toda a ecosfera, reincoporarnos ó mundo natural sen límites e sen condicións. Non podemos esperar que as ideas de sostibilidade xurdidas das democracias occidentais poidan solucionar os problemas. É necesaria unha visión holística, capaz de solucións homeotélicas, totais. Como podemos concebir unha sociedade que goce de saúde mental e fisiolóxica se o noso ar é pútrido; se as nosas augas teñen centos de restos químicos; se non fomos deseñados por centos de miles de anos de evolución para vivir en megalópolis-cárceres?

Chegados a este punto da conferencia, sempre xurde unha voz extasiada: "¿Debemos voltar ás cavernas?". Non somella convinte, ó menos de golpe. Como vimos, somella innegable que os grandes problemas que hoxe nos asolan comezaron ca agricultura e co divorcio do home do seu medio. Os primeiros pasos cara atrás teñen que ser, pois, a través da agricultura e da sociedade relocalizada e de escala humana. Hai que voltar á primeira agricultura (a orgánica) e á sociedade rural para entón dar outro paso e retomar o sendeiro cósmico da liberdade sen condicións.

Á MARXE DO SISTEMA

Encanto ás solucións particulares, vivir o máis á marxe do Sistema, o máis lonxe que nos permitan as nosas posibilidades, somella unha opción adecuada. Iso significa, tamén, unha dieta ética e sana, basada principalmente en alimentos frescos, de orixe vexetal, locais e orgánicos. Ademais, resulta moi sana unha conducta ética para cos demáis e co medio e, por suposto, unha espiritualidade en paz. Entre os meus compadres xitanos do barrio de Hostafranchs, en Barcelona, levouse a cabo recentemente un estudio de saúde. David Laguna Arias escribiu: "Existe unha reticencia para acudir ó médico, pois se cre que, necesariamente, éste vai diagnosticar unha enfermidade durante a visita. Por iso, os kalós atribúen ós paios maior risco de enfermidade". Somella unha superstición, pero é certo. Unha enorme cantidade de problemas que teñen que ver ca saúde están directamente relacionados con erros iatroxénicos (ver O libro recomendado). De feito, unha grande parte da nómina de ecoloxistas actuais adentrouse no mundo activista por padecer patoloxías causadas directamente pola iatroxénese ou a contaminación e para os que o sistema sanitario convencional non tiña solución. Por iso, e no referinte á saúde e as solucións persoais, como asegura o "primo" Nicolás, Nicolás Jiménez, xitano e ensaísta, acerca da cosmovisión kaló (que coincide, neste caso, ca cosmovisión dos nosos antepasados recadadores), hai que recuperar o amor polo esencial: "A biofilia ou o amor á vida é un dos eixos estructuradores da cultura romaní" (15).

AMOR Á VIDA

A nosa sociedade necesita, ó tempo que reincorporarse á ética ecosférica, recuperar o amor á vida. A saúde das mulleres xitanas non se mide polo seu bon xeito físico, algo que é posible enmascarar, se non pola súa fertilidade. ¿Que se pode esperar dunha sociedade que despreza ós nenos? ¿Que se pode esperar dunha sociedade na que os doutores reciben "un promedio de tres quilogramos semanais de publicidade da industria farmacéutica"? (16). Esta aseveración data de 1976, cando Dupuy e Karsenty publicaron A invasión farmacéutica. A sinópse da obra afirma: "Tódolos medicamentos teñen efectos secundarios: intoxicacións e hemorraxias dixestivas producidas polo abuso da aspirina; a lesión e ata a destrucción dos riles por absorción regular da fenacetina; anemias que chegan a ser mortais por inxestión de cloramfenicol. ¿Perigosidade como parte negativa da eficacia? ¿Que dicir cando moitos fármacos son ineficaces, e inda así véndense, anúncianse, consúmense, recéitanse?". É máis rendable un mundo enfermo. Neste mesmo número de The Ecologist póñense exemplos de empresas que contaminan e que traballan en terapias contra as enfermidades causadas por esa polución. A nosa sociedade necesita, se quere estar sá, apostar por unha vida libre, en armonía co medio, con un medio limpo e puro, ainda que iso conleve trocos drásticos nos procesos de producción e de economía. En España hai 1.200.000 persoas con fobia social. Tres millóns con osteoporose. Dous millóns de diabéticos. Seis millóns padecen síndrome de colon irritable. E millóns de impotentes. Richard Smith, director do British Medical Journal, recoñeceu: "Os laboratorios, por imposicións do mercado, gastan moito diñeiro en productos que aportan moi pouco ós ricos, pero non logran producir ningún novo fármaco para as enfermidades dos pobres" (17).

CON-CIENCIA ALTERADA

Para Thomas Berry, "a era industrial é un período de arrobamento tecnolóxico, un estado de conciencia alterada, unha fixación mental que pode explicar que chegásemos a estragar o noso ar, a nosa auga e o noso chan e a danar gravemente todo o noso sistema vital básico" (18). Iso sen contar as agresións ó sagrado: para a sociedade tecnolóxica, os seres vivos (incluíndo o ser humán) son só un conxunto de relacións químicas e hormonais. Estas agresions á espiritualidade teñen, tamén, inegables consecuencias na nosa saúde. Lendo o Tao de Lao Tsu, un comprende o pequeno que é o coñecemento humán ó lado desa sabedoria infinita de que falan os pobos tradicionais ó referirse ós poderes cósmicos. Cando Lao Tsu rememora a sapiencia dos antigos seguidores do Tao, nos está a falar das poboacións primitivas que habitaban o mundo moito antes da aparición da agricultura. Os datos sobre as formas de vida, intelixencia, ética e estética sobre aqueles pobos foron claramente manipulados pola economía excedentaria. Vostedes dirán: "Se aquilos humáns eran tan intelixentes e tan sans, ¿Por que a agricultura, a tecnoloxía e a sociedade de masas tardou tantos centos de miles de anos en aparecer?". Pero, ¿non cren que sería preciso formular a pregunta ó revés? Se aquilos homes e mulleres viviron conforme ás leis naturais durante vários centos de miles de anos, uns dous millóns e medio de primaveras, ¿que erro, fai só uns quince mil anos, lles conduciu ata aqui?

Reintegrarnos ó mundo natural ten que ser unha prioridade absoluta para a nosa especie. E, ¿de quen debemos aprender, en quen podemos inspirarnos? Nos sans homes do Paleolítico e nos pobos actuais non domesticados, así como naqueles colectivos vernáculos que seguen vivindo en pos da Tradición. Os índios guaranís, cumprindo cos sonos dos seus lonxanos ancestros, deixaron os seus lugares de orixe, xa que a sociedade tecnolóxica o estaba a invadir todo. Eles din que "a súa cultura continuará e que van ensinar ó home branco os valores esenciais que perdeu e como curarse física e espiritualmente" (19). Reincorporarnos ó mundo natural non pode ser algo racional, mental, frío. Ten que ser unha conmoción, unha entrega absoluta. Como sinala Goldsmith, "a ecoloxía que necesitamos non é a ecoloxía que supón ver a ecosfera da que dependemos para a nosa supervivencia con distancia e desapego científico. Non salvaremos o noso planeta (nen, por suposto 'a nosa saúde') cunha decisión consciente, racional e carente de emocións nen ca sinatura dun contrato ecolóxico con el en base a unha análise de costos e beneficios. Necesítase un compromiso moral e emocional".

Hai moitas razóns para comezar o camiño cara atrás. Richard Maier resumiuno asi: "Os primeiros homínidos (especies clasificadas dentro da familia humana) viviron como cazadores-recadadores durante a maior parte dos dous últimos millóns de anos. Foi durante este período de tempo cando evoluiu grande parte do potencial comportamental e cognitivo que caracteriza á nosa especie. Sen embargo, levamos menos de vinte mil anos vivindo en comunidades agrícolas e moito menos tempo facéndoo en medios urbanos. Consecuentemente, non tivemos tempo para desenvolver adaptacións consistentes co estilo de vida moderno" (20). Recuperar a saúde significa, inexorablemente, escoitar o latexo da Lei Natural que está atronando nos nosos ouvidos, a pesar da nosa demencial xordeira.

Pedro Burruezo é redactor xefe de The Ecologist

Notas

1. Ródenas, Pedro. O médico naturista opina. Oceano Ámbar. 2000.

2. Bruker, M. OU. A saúde pola alimentación. Integral. 1992.

3. Zerzan, John. Futuro primitivo. Numa. 2001.

4. De Vries. Primitive Man and his food. Chicago. 1952.

5. Mander, Jerry. En ausencia de lo sagrado. José J. de Olañeta. 1996.

6. Seara, Manuel. El origen del hombre. Anaya. 1999.

7. Goldsmith, Edward. El Tao de la ecología. Icaria Editorial. 1999.

8. VV.AA. Perspectivas del medio ambiente mundial, GE0. Ediciones Mundi-Prensa. 2002.

9. Dröscher, Vitus B. ¡Aprendamos de los animales! Flor del Viento Ediciones. 1996.

10. Olea, N. Conferencia sobre disruptores endocrinos en Amayuelas de Abajo. Otro mundo es posible. 2002.

11. De la Rosa, Raúl. Medicina del hábitat. Terapión. 1994.

12. Declaracións a El País, 15-IX-2002.

13. Goldsmith, Edward. Encuentro interreligioso por una visión ecológica del mundo. BioCultura BCN. Mayo 2002.

14. Reunión nas Nacións Unidas sobre Pobos Indíxenas. 1977.

15. Jiménez, Nicolás. Retrato socio-antropológico del pueblo rom. I Tchatchipen. Nº 38.

16. Dupuy, J.P.; Karsenty, S. La invasión farmacéutica. Editorial Euros. 1976.

17. Declaracións a El País. 1-X-2002.

18. Berry, Thomas. The Dream of the Earth. Sierra Club Books. San Francisco. 1990.

19. Miowa, Yara. Declaracións a La Vanguardia. 11-X-2002. Miowa é licenciada en Antropoloxía Relixiosa pola Sorbona e autora de Kurahycorá (Urano. 2002).

20. Maier, Richard. Comportamiento animal. McGraw Hill. 2001.