สกุล Cyathea J.E. Smith
กูดต้น Tree Fern

[ Image : นายตะเกียงป่า@ยะลา ]

เฟินในสกุล Cyathea นี้เป็นเฟินดิน ขนาดกลางถึงขนาดใหญ่ กระจายอยู่ตามเขตภูเขาในป่าเขตร้อนทั่วโลก และมีบ้างที่อาศัยอยู่ในเขตหนาว เฟินในสกุลนี้ ในธรรมชาติ มักพบได้ในป่าดิบ ที่มีความชุ่มชื้นสูง และสภาพอากาศไม่ร้อนมาก
มีรายงาน พบเฟินในสกุลนี้มากถึง 700 ชนิด ที่พบในบ้านเราค้นพบแล้ว 8 ชนิด ส่วนในมาเลเซียมีถึง 17 ชนิด ในฟิลิปปินส์มีถึง 37 ชนิด

เฟินสกุลนี้มีความซับซ้อนมากในการจำแนกชนิด
สกุลนี้แบ่งเป็นกลุ่มย่อย 2 กลุ่ม (Sub gen.)
Alsophylla หรือ Cyathea และอีกกลุ่ม Spheropteris

Alsophylla กลุ่มนี้ ปลูกเลี้ยงยากและมักมีปัญหาเมื่อย้ายที่ปลูก กลุ่มนี้เช่น มหาสดำในบ้านเรา แบ่งย่อยลงไปอีกเป็น 2 กลุ่ม (Sect.) คือ Cyathea และ Gymnosphaera

Spheropteris กลุ่มนี้มีก้านใบอ่อนนุ่มและอวบอ้วน
เป็นชนิดที่ปลูกเลี้ยงง่าย โตเร็ว เช่น ทรีเฟินออสเตเรีย

การแบ่งเป็นกลุ่มย่อยอาศัยจากลักษณะของ ใบ เกล็ดและอับสปอร์

ลักษณะทั่วไป เป็นเฟินต้น มีลำต้นเหง้าเป็นแท่งตั้งสูงได้มากกว่า 10 ม. มองดูคล้ายไม้ยืนต้น แท่งเหง้าแข็งแรง สามารถแบกรับน้ำหนักของพุ่มเรือนยอด ที่มีใบดกหนาแน่น ตลอดลำต้นปกคลุมด้วยรากมากมาย ที่ส่วนยอดของเหง้า ปกคลุมไปด้วยเกล็ดหนาแน่น และมียอดใบอ่อนอัดแน่น

ยอดเหง้าอัดแน่นด้วยใบอ่อน
[ Image : Bank ]

ก้านใบ มีทั้งชนิดก้านยาวและก้านสั้น อวบ แข็ง ออกพุ่มอยู่ปลายยอด
ใบ มีขนาดใหญ่ เป็นใบประกอบขนนก 2-3 ชั้น ท่อลำเลียงในก้านจัดเรียงอิสระ
อับสปอร์ เป็นรูปถ้วยกลม เกิดระหว่างขอบใบกับเส้นกลางใบย่อย
บางชนิดมีเยื่ออินดูเซีย แต่บางชนิดไม่มี มีเยื่อรัดรอบกลุ่มอับสปอร์ การจำแนกชนิดของเฟินสกุลนี้ ทำได้ยากลำบาก

Cyathea borneensis Copel.
Sect. : Cyathea
ชื่ออื่น : กูดต้น มหาสดำ มหาสิงคำ

กูดต้นชนิดนี้ มีเหง้าเป็นแท่งสูงได้มากกว่า 2 เมตร มีรากสีดำปกคลุมทั่ว ที่ข้างลำต้นมักเห็นรอยที่เกิดจากก้านใบแก่ที่หลุดร่วงไป

ลักษณะใบ เป็นใบประกอบขนนก 2 ชั้น ก้านใบยาว มีขนหรือเกล็ดสีน้ำตาล หรือสีม่วงเข้ม เป็นเงามัน ขอบสีน้ำตาลแดง ใบย่อยมีก้านสั้นหรืออาจไม่มีก้าน อยู่ติดกับก้านใบย่อย ขอบใบย่อยหยักลึก เกือบถึงเส้นกลางใบย่อย ปลายใบมน

อับสปอร์ รูปกลม อยู่เรียงเป็นแถวตามแกนใบย่อย มีเยื่ออินดูเซียมบางและแบน ปิดอับสปอร์

กระจายพันธุ์ อยู่ในไทย พม่า มาเลเซียแบะบอร์เนียว ในบ้านเรา มีรายงานพบที่ บ่อไร่ จ. บุรีรัมย์, เขาใหญ่ จ. นครนายก, เขาทอง ท่าสาร จ. ชุมพร, จ. สุราษฎร์ธานี, เขาหลวง จ. นครศรีธรรมราช, จ. สตูล

Cyathea chinensis
Sect : Cyathea
ชื่ออื่น : กูดดอยอ่างขาง

กูดดอยอ่างข่าง ลำต้นสูงได้ถึง 5 ม. หรือมากกว่า ก้านใบยาวถึง 50 ซ.ม. ใกล้โคนสีม่วงเข้ม ด้านบนสีน้ำตาล มีปุ่มหนามค่อนข้างแน่น ผิวตะปุมตะป่ำ เกล็ดเป็นเส้น แข็ง ยาว 3.5 ซ.ม. กว้าง 1.5 มม. สีน้ำตาลเข้มเป็นเงามัน มีขอบแคบๆ สีอ่อนกว่าเป็นสีน้ำตาลส้ม แกนใบหลักเรียบ ผิวเกลี้ยง สีน้ำตาลอ่อน ลักษณะใบ เป็นใบประกอบขนนก 2 ชั้น ด้านบนสีเขียว ด้านล่างเขียวซีด ใบย่อยชั้นแรก ใบที่มีขนาดใหญ่สุด ยาว 50 ซ.ม. กว้าง 13 ซ.ม. รูปขอบขนาน ใบย่อยใกล้ดคนลดขนาด แกนใบย่อย ด้านใต้สีซีด มีขนสีขาว ใบย่อยสุด มีได้ถึง 30 คู่ แผ่กางออก ใบรูปหอก ปลายแหลม โคนมน หรือกึ่งตัด ขอบใบหยักเป็นซี่ฟัน มีขนาดยาว 8 ซ.ม. กว้าง 1.3-1.5 ซ.ม. หยักที่ขอบ เป็นรูปขอบขนาน โค้งเคียวหรือเบี้ยว ปลายมนกลมหรือสอบแหลม ขอบหยัก มีขนบริเวณเส้นกลางรอยหยักด้านใต้ใบ อับสปอร์ อยู่ใกล้แกนกลางของขอบหยัก มีเยื่ออินดูเซียม เมื่อสปอร์แก่เ เปิดออกเป็นแผ่นให้สปอร์กระจายออกไป

ในธรรมชาติพบเฟินชนิดนี้อยู่ตามลาดเชิงเขา ในป่าระดับต่ำ ถึงระดับ 1200 ม. กระจายพันธุ์อยู่ในเทือกเขาหิมาลัยด้านตะวันออก จรยตอยใต้ มณพลยูนาน และคาบสมุทรอินโดจีน ในบ้านเราพบที่ ดอยผาชู จ. เชียงราย

Behind Mr. Moo is C. contaminans at Doi pui, Chieng Mai Province [ Image : Bank - 2545 ]

เฟินหัวอ้ายเป็ด เป็นเฟินภูเขา ที่มักพบอยู่ตามภูเขาสูงระดับ 800-1,700 ม. MSL ในป่าดิบชื้น ใกล้บริเวณลำธาร มีอากาศเย็นชื้น และฝนตกชุกและสม่ำเสมอ

ลักษณะทั่วไป ลำต้นเหง้าสูงได้มากกว่า 10 ม. ก้านใบยาวได้มากกว่า 60 ซ.ม. อวบอ้วน แข็งแรง ผิวก้านสีม่วง มีปุ่มหนาม มีขน หรือเกล็ด บริเวณโคนก้าน
ลักษณะเกล็ด สีน้ำตาลอ่อนถึงซีด ยาวถึง 4 ซ.ม. กว้าง 3 ม.ม. แผ่นบาง ขอบเป็นขนสั้นสีเข้มกว่า
แกนใบหลัก มีนวลขาวหรือน้ำตาล ผิวเกลี้ยง
ใบย่อยชั้นแรก ยาวได้ถึง 80 ซ.ม. กว้าง 30 ซ.ม. ใบย่อยใกล้โคนลดรูปมีขนาดเล็ก แกนใบย่อย สีน้ำตาลอ่อนหรือซีด มีปุ่มหนามด้านใต้ ด้านหน้าเกลี้ยง หรือมีขนปกคลุม

ใบย่อยสุด แผ่กางออกจากแกน ใบเกือบตรง รูปหอก โคนตัด ปลายแหลม ยาว 1.5 ซ.ม. กว้าง 2.5 ซ.ม. ขอบหยัก ถึงเส้นกลางใบ ส่วนหยักรูปขอบขยาน โค้งเคียว ปลายมนหรือแหลมปานกลาง แผ่นใบเรียบ หรือมีขนประปราย

อับสปอร์ รูปถ้วยกลม นูน อยู่ใกล้เส้นแกนของหยักมากกว่าขอบ ไม่มีเยื่ออินดูเซียหุ้ม

ในป่าธรรมชาติพบอยู่ตามลาดเขา น้ำธารหรือแอ่งน้ำ ในป่าดิบทึบช่มชื้นตลอด หรือในพื้นที่เปิดโล่งที่ระดับความสูงไม่มากนัก กระจายพันธุ์อยู่ใน อินเดียตอนเหนือ ไทย มาเลเซีย ในบ้านเราพบ เชียงใหม่, เกาะกะตะ เกาะกวม จ. พังงา, เขาหลวง จ. นครศรีธรรมราช, เขาช่อง จ. ตรัง, สตูล, นราธิวาส

Cyathea gigantea (Wall. ex Hook.) Holttum
Sect. : Gymnosphaera
ชื่ออื่น : มหาสะแดง มหาสะดำ กูดโง่ง กูดโย่ง กูดหางนกยูง เนระพูสี กูดดำ ดีงูหว้า

มหาสะแดง กูดต้นชนิดนี้ เหง้าลำต้นเป็นแท่งสูงได้มากกว่า 2 เมตร ข้างลำต้นปกคลุมด้วยรากเส้นแข็งมีสีดำ ที่บริเวณยอดเหง้า มีขนหรือเกล็ดหยาบปกคลุมหนาแน่น มีรอยที่เกิดจากใบแก่หลุดร่วงไป ลักษณะใบมีก้านยาว ได้มากกว่า 50 ซ.ม. ก้านใบมีร่องตามความยาวก้าน โคนก้านมีขนหรือเกล็ดสีน้ำตาลดำ สีของก้านเป็นสีน้ำตาลถึงน้ำตาลเข้มเกือบดำ เป็นเงามัน ผิวแข็ง ด้านนอกเรียบ ไม่มีปุ่มหนาม ลักษณะใบ เป็นใบประกอบขนนก 2 ชั้น แกนหลักของใบสีน้ำตาลเข้มเกือบดำ มีขนเล็กน้อย ใบย่อย ชั้นแรก ยาวได้ถึง 70 ซ.ม. กว้าง 25 ซ.ม. ปลายแหลม เป็นแผ่นบาง รูปขอบขนานแกมรูปหอก ปลายสอบเรียวแหลม โคนใบมนเว้าเข้าเป็นรูปหัวใจ ใบย่อยสุด ขอบใบหยัก 1/3 จากขอบใบเข้าหาแกนใบย่อย ที่แกนกลางใบย่อยด้านบนมีขน ใบย่อยแผ่กางออกหรืออ่อนโค้งลง ค่อนข้างตรง หรือโค้งรูปเคียว
อับสปอร์เป็นเม็ดกลม ไม่มีเยื่อหุ้มอินดูเซียม จัดเรียงตัวอยู่ใกล้แกนกลางของหยัก

ในป่าธรรมชาติ พบอยู่ตามลาดเขา ในป่าดิบทึบ ชุ่มชื้นตลอดปี ที่ระดับไม่สูงมากถึงบนภูเขาที่ระดับความสูง 1300 ม. MSL กระจายพันธุ์อยู่ใน ตะวันออกของเทือกเขาหิมาลัย อินเดียใต้ ลังกาตอนใต้ของจีน พม่า ลาว ไทยมาเลเซีย สุมาตรา ชวาตะวันตก ในบ้านเรา พบทั่วไปทุกภาคในหลายๆ จังหวัด ได้แก่ ดอยตุง เชียงราย, ดอยสุเทพ ดอยอินทนนท์ ฝาง จ. เชียงใหม่, กอยมูเซอ จ. ตาก, ภูหลวง จ. เลย, เขาสอยดาว เขาสระบาป จ. จันทบุรี, เกาะช้าง เกาะกูด จ. ตราด, วังกา จ. กาญจนบุรี, เมืองแหลม เขานมสาว จ. ระนอง,

สกุลนี้ มักสับสนกับ C. glabra ที่พบในมาเลเซีย ซึ่งมีหยักลึกกว่า หรือขอบแฉกลึกอย่างเห็นได้ชัด และขอบเกล็ดไม่หยักเป็นซี่ฟัน ในไทยไม่มีชนิดนี้

มหาสดำพันธุ์ใหม่ เฟิร์นต้น (Tree Fern) หรือ มหาสดำ ชนิด Cyathea moluccana ซึ่งพบเป็นรายงานใหม่สำหรับประเทศไทย ดูต่างจากเฟินต้นชนิดอื่นๆ ตรงที่มีลำต้นเป็นเหง้าสั้นๆ และมีใบย่อยแบบขนนกชั้นเดียว ในไทยมีรายงานพบเฉพาะที่ป่าฮาลา-บาลาเท่านั้น
เป็นเฟินมหาสดำชนิดใหม่ของไทย แม้แต่ใน Flora of Thailand หรือ พรรณพฤกษาชาติประเทศไทย ในเล่มที่เกี่ยวกับเฟิน ก็ยังไม่มีรายงานมาก่อน แต่จากข้อมูลที่ได้รับ จากคุณธีร์ หะวานนท์ ซึ่งทำวิจัยเรื่องเฟินมหาสดำของไทย ทำให้ทราบว่า เคยมีผู้เก็บตัวอย่างเฟินชนิดนี้ได้ในป่าฮาลา-บาลา เมื่อเกือบ 20 ปีก่อนมาแล้ว จากนั้นก็ไม่มีใครพบเห็นมันอีกเลย

ใน New Guinea ชนเผ่าพื้นเมืองที่อาศัยอยู่ในเขตภูเขา นำเอายอดอ่อนของเฟินสกุลนี้มาลวกกินเป็นผัก และยังมีสกัดเอาแป้งจากยอดของเฟินในสกุลนี้ มาใช้เป็นอาหารในช่วงฤดูแล้งที่ไม่มีน้ำเพียงพอสำหรับการเพาะปลูก ส่วนแท่งเหง้า เนื่องจากแกนกลางเป็นเนื้อไม้ที่แข็งแรงทนทาน จึงนิยมนำมาปักเป็นเสารั้วล้อมรอบสวน นำมาแกะสลักเป็นงานปฏิมากรรม นิยมใช้ทำกระดึงแขวนคอวัว แบบกระดึงไม้แขวนคอวัวควายในบ้านเรา และนำมาใช้เป็นเสาสร้างกระท่อมที่พักอาศัยด้วย

คุณป้าท่านหนึ่ง เป็นคนจังหวัดน่าน บอกว่า "ที่บ้านป้า จะเก็บยอดอ่อนของพวกกูดต้นมากิน และขนมันไม่แข็งมาก และไม่คันเหมือนกับกูดต้นของออสเตเลียที่ป้าขาย เวลาโดนขนมันทีไร ป้าต้องไปอาบน้ำเปลี่ยนเสื้อผ้าใหม่ ไม่งั้นจะคันไปทั้งวัน"