Адыгэ хабзэм щыщ пычыгъуэхэр

 

Snippets of Circassian Customs and Traditions

 

(I)

 

Адыгэ фIэхъусхэр

 

Circassian Greetings & Salutes

 

 

[This is a collection of articles on Circassian greetings in English and Circassian]

 

 

Circassian Greetings

 

{Expanded version of the section in Amjad M. Jaimoukha’s book The Circassians: A Handbook, London: RoutledgeCurzon (Taylor & Francis); New York: Palgrave and Routledge, 2001, pp 185-6}

 

Circassian Etiquette was so pervasive that even the minutest social niceties were regulated. It was most important that nothing was left to chance. Graces were intended to smooth social intercourse and foster good working relations and respect in the community. In this regard, rituals associated with greetings were prescribed to the finest detail, and meticulously adhered to. There were more than a hundred ways of greeting, depending on the situation. Although these have been mainly kept in the collective memory of the people, after the collapse of the Soviet Union they were recorded down, together with other aspects of traditional culture, to be preserved for posterity.

 

Particular groups had special greetings. For example, hunters on meeting saluted one another thus: ‘May you have a good bag!’ [«Пшэрыхь апщий!» ‘Psherih apschiy!’], the answer to which being «Упсэу апщий!» [‘Wipsew apschiy!’; ‘Thank you!’], or «Хьэкъужь апщий!» [‘Heqwzch apschiy!’], the answer to which being «Си хьэм къуэжар тхьэм къуит апщий!» [‘Siy hem qwezhar them qwiyt apschiy!’; ‘May what my hound has fetched be your lot!’]. Herdsmen wished each other increased cattle size [«Бохъу апщий!»; ‘Box’w apschiy!’].

 

 It was considered very rude not to greet somebody on meeting—‘Greeting precedes conversation’ [Iуэхум япэр фIэхъусщ; ’Wexwm yaper f’ex’wssch], as the saying goes. A salute, apart from being a courtesy and a token of peace, implied welcome and an invitation to one’s house. Visitors and strangers would have considered the salutatory words as a godsend, since they entailed plentiful food and cozy lodgings, not only for the night, but for a full week.

 

Hand-shaking, a seemingly mundane gesture, was a ritual fraught with meaning. Both parties to the event had to perform the rite in standing postures. The hand was not extended at once, but rather raised first to the level of the waist, and then fully extended for the grasp. Only one hand was used, the engagement of both hands being considered unseemly for men, fully acceptable for women. The full palm had to be applied; otherwise, a sign of indifference would be implied and a slight taken.

 

Embracing was not very common. Men rarely hugged, then only if they were of the same household, or close relatives, and they had not seen each other for a long time. The rite involved one embrace, with no exchange of kisses. It was always incumbent upon a man to make the first gesture when greeting a woman. The lady of the house was greeted first upon visiting a household. This code of chivalry was a watered down legacy from the golden age of feudalism.

 

It was deemed inappropriate to greet people while seated at a table, as this would cause them the inconvenience of standing to return the salute. Hailing an elderly man from afar was a mark of disrespect. Good conduct dictated that a person first went up to him and then uttered his greeting. It was deemed impolite to break into a private conversation between two elderly people. Good etiquette dictated that one first signalled one’s presence by standing at a distance from the person with whom one wanted to speak, waited for the colloquy to finish, then the approach made when summoned. If the matter at hand was of some urgency, then the dialogue could be interrupted with an appropriate apology.

 

When joining a group, a person hailed thus: ‘Gwpmaxwe apschiy!’ [«Гупмахуэ апщий!»; ‘May this be a blessed gathering!’]. The toastmaster wassailed the newcomer «Упсэу апщий, щауэ махуэ ухъу апщий!» [Thank you. May you be a lucky chap!], and offered him a goblet of makhsima (махъсымэ). The acknowledgement was reminiscent of the medieval English drink-hail (a toast to health or good luck).

 

 

 

Circassian proverbs and sayings related to greetings & salutes:

 

Бзаджэр убзэмэ, зыгуэр хуейщ (Bzajer wibzeme, zigwer xweysch): When the wicked starts to suck up, know that he is after something.

Псалъэ гуапэм пщIэ щIэпткъым (Psalhe gwapem psch’e sch’eptqim): Nice words are priceless.

Уи бзэр гъэбыдэ, уи жьэр гъэдахэ (Wiy bzer ghebide, wiy zcher ghedaxe): Hold your tongue and adorn your mouth.

ФIэхъус лей хъуркъым (F’ex’ws ley x’wrqim): It is always opportune to pronounce greetings.

ЦIыхум и нэгум и гум илъым ухуеузэщI (Ts’ixwm yi negwm yi gwm yilhim wixweiwzesch’): A person’s facial expression ameliorates for you what lurks inside of him.

IитIкIэ уи Iэр зыубыдыр уи щIыб щопсэлъэж (’Iyt’ch’e wiy ’er ziwbidir wiy sch’ib schopselhezh): He who greets you with both hands talks about you behind your back.

IитIкIэ Iэ зыубыдыр фызщ (’Iyt’ch’e ’e ziwbidir fizsch): Only women shake hands with both hands.

Iуэхум япэр фIэхъусщ (’Wexwm yaper f’ex’wssch): Greeting precedes any other business; greeting precedes conversation.

 

 

 

 

Адыгэ фIэхъусхэр

 

{From the newspaper Адыгэ Псалъэ [Circassian Word], 15 February 2006. Online. Available HTTP: <http://www.adyghepsale.ru/archives15feb.htm> (accessed 27 October 2008)}

 

Уэрамым ущрикIуэкIэ, гъуэгу ущытеткIэ узыхуэзэу хъуам щхьэж хуэфащэ фIэхъус епхын хуейщ. Псалъэм папщIэ, шууэ цIыхубз ублэкIмэ, пщIэ зэрыхуэпщIыр къэбгъэлъагъуэу уанэгум зыкъипIэтыкIын хуейщ. Машинэ исри аращ: нэгъуэщI мыхъуми, нэхъ хуэм зригъэщIын хуейщ, сабэр дрипхъейуэ зыблримыгъэхыу.

 

Нэхъыжьыр жыжьэу щытмэ, е блэкIмэ, дахэу убгъэдыхьэу фIэхъус епхын хуейщ. НэхъыжьитI зэпсалъэу зэбгъэдэтмэ, занщIэу уабгъэдыхьэ хъунукъым, емыкIущ – хэт ищIэрэ, щэху зэхуаIуатэми пщIэр­къым. Я псалъэмакъыр яухыху уежьэмэ нэхъыфIщ. Ауэ мыпхуэдэуи къыщыхъу щыIэщ. ТIум я зым Iуэху пIащIэгъуэкIэ ухуей­мэ, а узыхуейм укъилъагъун хуэдэу ибгъукIэ къэуви, езыр къо­джэху ежьэ. Къоджа нэужь ябгъэдыхьи, «къысхуэвгъэгъу, фи псалъэр зэпызудащ» жыIи, фIэхъус ях.

 

ЦIыхухъурэ цIыхубзрэ зэхуэзамэ, япэу фIэхъус зытри зи Iэр зышийри цIыхухъуращ.

 

Унагъуэ уихьамэ, унэм цIыкIуи ини ису хъуар къэтэджын хуейщ. Япэ фIэхъусыр зэпхынур унэгуащэрщ. ЦIыхухъурэ цIыхубзрэ зэхэту гуп уаIущIами, япэ щIыкIэ фIэхъус зэптыр цIыхубзхэр аращ.

 

ГупитI, тIури цIыхубзи цIыхухъуи зэхэту, зэIущIамэ, фIэхъус зэрызэрахыр мыпхуэдэущ. Япэ щIыкIэ къыIухьа гупым хэт цIыхухъухэм мыдрей гупым хэт цIыхубзхэм фIэхъус ирах. ИтIанэ хэгъэрей гупым хэт цIыхухъухэм цIыхубз хьэщIэхэм я Iэр яубыд. Ещанэу – цIыхухъухэм фIэхъус зэрах. ЕплIанэу – цIыхубзхэм. ЛIитI я Iэр щызэрыубыдкIэ, IитIкIэ убыдын хуейкъым. Япэ щыгъуэ ар адыгэ напэм кърагъэкIуу щытакъым. «IитIкIэ Iэ зыубыдыр фызщ», – жаIэрт.

 

 

 

ФIЭХЪУСЫР СЫТМИ И ЩЫПЭЩ

[Greetings Precede All]

 

{МэфIэдз Сэрэбий и «Адыгэ хабзэ» тхылъым (Налшыч, 1994) щыщ пычыгъуэхэр.

Extracts from Serebiy (Kh.) Mef’edz’s (Mafedzev) seminal book Adige Xabze [Circassian Customs and Traditions], Nalchik, 1994. [In Kabardian]}

 

Уегупсыс нэужькIэ псалъэ нэхърэ нэхъ гьэщIэгъуэн щыIэу къыщIэкIынукъым. Дэтхэнэ зы псалъэми лъабжьэ хуэхъуар, ар псалъэ щIэхъуар цIыхум ищIамэ, ди гъащIэр куэдкIэ нэхъ зэIубз, гурыIуэгъуэ хъуну къыщIэкIынт. Емыпхауэ пIэрэ, зыгуэркIэ бгъэдэмыхьэу пIэрэ, девгъэгупсысыт, ди адыгэ псалъэ «еблагъэ» жыхуэтIэр псалъэжь «ЛIэужьыр бжьиблкIэ мауэ»,— жыхуэтIэм хэт «бжьиблым», «бл»—ым? КъимыкIыу пIэрэ абы благъэ зыкъытхуэщI, къытхыхьэ, тщыщ, дэщхь хъу, жиIэу? ИтIанэ абы и лъабжьэр куу дыдэщ. Лъэпкъыжь дыдэхэм хабзэу яхэлъащ я зэблэгъагъыр, зэIыхьлыгъэр ебланэ лIакъуэм нэсыхункIэ еIэбыхрэ къыщыщIадзэу. Абы къиубыд зэблагъэхэр зэрыIыгъын, зэрылъытэн, зэрыхъумэн хуейт. Я бын зэрышэ хъунутэкъым. Ар хабзэтэкъым. ИкIи абы и лъабжьэр жыжьэ дыдэщ. А псор иджыпсту къыщIеткъутэкIын щыIэу къыщIэкIынкъым.
Ауэ адыгэхэм ди «къеблагъэ» псалъэр купщIафIэм имызакъуэу икIи дахэщ, икIи цIыхугъэ ин хэлъщ. Абы адыгэхэм щIалъхьэр, абы къикIыр къикIыу зы псалъэ лъэпкъ куэдым яIэкъым. «Еблагъэ» псалъэр ди гъащIэм хэпх хъунукъым. Ещхьыркъабзэщ ди фIэхъусхэри. ЦIыхум и лэжьыгъэ, зыIут IэнатIэ елъытауэ апхуэдизу зэхэгъэкIауэ фIэхъус тыкIэмрэ къеIыхыжыкIэмрэ зыубзыхуа лъэпкъыми, абы и хабзэми къуэпс куу яIэщ.

 

Дауи, иджыпсту абы ящыщ куэдыр жьы хъуащ, къыщыдгъэсэбэпыжри мащIэ дыдэущ. Ауэ ахэр хабзэм, адыгэ гъащIэм и Iыхьэу, и пкъыгъуэу щытащ, зэхэбгъэзэрыхьу зы фIэхъус ехыкIэр адрейм жепIамэ, я пащIэкIэ щIэгуфIыкIым къыщымынэу, емыкIу укъащIынут. ФIэхъус ехы-кIэхэр куэд дыдэ хъууэ щытащ. А псом я гугъу щIэтщIын щыIэжу къыщIэкIынкъым, ауэ нэхъыбэрэ адыгэхэм къагъэсэбэпу щытам кIэщI дыдэу дытепсэлъыхьынщ, сыту жыпIэмэ, хабзэм и къежьапIэр цIыху зэхыхьэрщ, цIыху зэхуэзэрщ. Хабзэр щIагъэзащIэр я щхьэр ара щхьэкIэ, зыхуагъэзащIэр зыхуэзэ, къахуэзэхэрщ.

 

ПщIантIэм дэту е губгъуэ пщыIэ, уэтэр тету лэжьыгъэ IэнатIэ гуэр пэрытым бгъэдыхьамэ, адыгэхэм жаIэрт: «IуэхуфIохъуэ апщий!». Абы и нэмыщIауэ е абы и пIэкIэ жаIэми хъунут: «ФIэхъус апщий!». Мы етIуанэр нэхъ къыщекIур цIыхум Iуэху къупынщыпын, Iэзагъэ гуэр зыхилъхьэн лэжьыгъэ щигъэзащIэм и дежт: дыщэкIыр, уанащIэр, фащIэр, нэгъуэщIхэри лажьэу бгъэдыхьамэ. ТIум щыгъуэми жэуапыр гуапэт: «Упсэу апщий, тхьэм и щIасэ ухъу, еблагъэ!».

 
Iэщым пэрытым фIэхъус щырахкIэ жаIэрт: «Бохъуэ апщий!». Мыбы къыпадзыж фIэхъусым «еблагъэ» пагъэувэртэкъым. «Упсэу апщий, тхьэм и щIасэ ухъу!»,— жаIэрти къыIухьар нэхъыщIэмэ, абы и Iэр Iэхъуэм къиубыдырт, ауэ къыIухьар нэхъыжь нэужькIэ Iэхъуэр абы пэплъэн хуейуэ арат мыдрейм и Iэр къишийуэ фIэхъусыр IэубыдкIэ иухынуми, абы хэмытыххэнуми. И Iэр къыхуишийуэ фIэхъус кърихрэ — нэхъыщIэм ар щабэу иубыдырт. Къы-хуамышыямэ, емыкIуи, зыгъэгуси хэлътэкъым. Нэхъыжьым зэрищIынумкIэ хуитыжщ. Ауэ фIэхъус зытын хуейр нэхъыжьми, нэхъыщIэми къыIухьарщ.

 
Абы и лъэныкъуэкIэ адыгэ хъыбар дахэ дыдэ цIыкIу щыIэщ. ЛIыжьыр дунейм щехыжым и къуэ закъуэр зэришалIэри уэсят къыхуищIыжащ, итIанэ ар и щхьэгъусэми елъэIуащ:

 

— Ди щIалэм сыт ищIэми упэрымыуэ, зэран ухуэмыхъу.
Фызыр есатэкъым и щхьэгъусэм и псалъэр тIу ищIу, хьэмэрэ мыбы сыт кърихауэ пIэрэ, жиIэу зыгуэрхэм я деж щигъэтэмэмыжу. Ар я щIалэ закъуэм къыхуагъэна уэсятми щIэупщIакъым. ЛIыр лIа иужькIэ абы и лъэIум текIакъым. Ауэрэ зэгуэрым щIалэм зыри къуэмылъыжу, щхьэлажьэ хъуным нэсауэ и анэм жриIащ:

 

— Уа, уэри си адэри фызижэгъуэгъуу ара? Уэри зыри къыспэбубыдакъым, си адэми мыпхуэдэ уэсят къысхуигъэнауэ щытащ: губгъуэм уихьамэ, зы цIыхум фIэхъус йомых, Iэнэгу уитIысхьамэ, уигу иримыхьын умышх, махуэ къэсыхункIэ вакъэщIэ фIэкIа лъомытIагъэ. Иджы мис. Губгъуэм сихьамэ, зыми фIэхъус яжезмыIэурэ, си ныбжьэгъухэм я нэмыщIауэ си адэм и ныбжьэгъуу щытахэми я щIыб къысхуагъэзащ, сфIэмыIэфI, сигу иримыхьын сымышхыурэ, си адэ къысхуигъэна мылъку тIэкIур згъэбэгъуэн дэнэ къыщына, сухыпащ, махуэ къэсыхункIэ вакъэщIэ къэсщэхуным щIыхуэ хэмыкI сищIащ. Догуэ, си адэр сэ си жэгъуэгъуу арат?

 
— Хьэуэ, си щIалэ,— жиIащ анэм.— Уи адэр уэ уи жэгъуэгъутэкъым. АтIэ фIыщэу укъилъагъурти и уэсятымкIэ сыт щыгъуи жьауэу къыпщхьэщытыну хуеяуэ аращ. Ар дунейм щехыжым сэри къызэлъэIуат зыкIи сыппэрымыуэну, уэ укъызэмыупщIауэ зыри бжезмыIэну. Иджы укъызэупщIащи, къедаIуэ. Уи адэм зыми фIэхъус йомых жыхуиIар губгъуэм уэ жьыIуэ ущIэтаджэу псом япэ уиту уихьатэмэ, абы накIуэхэм уэ фIэхъус къуатынурэ уэ жэуапыр ептыжыну арат. Апхуэдэу жьыуэ ущIэтаджэурэ махуэ псом улэжьа иужькIэ сыт хуэдэ-шхынри гурыхь, IэфI мэхъу. Иджы вакъэм щхьэкIэ. Пщыхьэщхьэм лъыпха вакъэр къабзэу зыхуей хуэбгъазэрз бгъэувыжмэ, ар пщэдджыжьым щIэрыпсым хуэдэу къыбощтэжыр. Аращ, си щIалэ. Иджыри блэкIа щыIэкъым. Нэхъыщхьэр аращи уи адэ и уэсятым уебакъуакъым. УэркIэ сэ сигурэ си щхьэрэ зэтелъщ. Уи адэ ещхь ухъужынщ. Анэм и дежкIэ нэгъуэщI насып щыIэкъым, зэрыхуейм хуэдэу хъуа и быным и ужь иплъэн нэхърэ. Афэрым.

 
ФIэхъус щызыIэпахIкIэ я Iэ зэрыубыдыным теухуауэ мыри жыIапхъэщ. Адыгэхэм я Iэ зэрыгъэубыдыныр къызэращтэрэ куэд щIакъым. Нэхъыжьхэм зэрыжаIэжымкIэ, япэм щыгъуэ фIэхъус щаткIэ ар зытым и Iэ ижьыр IэштIым ныкъуэщIу и нэзэрыхъэ ижьым хуихьрэ итIанэ IэгукIэ и гущхьэм деж теIэбэжу, и лъакъуитIыр зэбгъурыту уврэ и щхьэр мащIэ дыдэу игъэщхъыу щытауэ аращ. Абы ещхьу ищIырт фIэхъус къеIызыхми. Бзылъхугъэхэм цIыхухъухэм фIэхъус щырахыжкIэ я Iэ ижьыр IэштIым ныкъуэщIу я нэзэрыхъэм хуахьырти абыкIэ зэфIэкIырт, я гущхьэм теIэбэжыртэкъым.

 

Мэкъуауэм яхыхьам «Шхошхэ апщий!»,— жиIэрт. Абы нэхъыбэм и жэуапыр «Упсэу апщий!»,— жаIэу арат. Ауэ зэхуэзахэм я зэхущытыкIэ елъытауэ, зэрыцIыхумэ е зэныбжэгъумэ, мэкъуауэм и гуапагъым елъытауэ жаIэнкIи хъунут: «Бэ зышхын тхьэм къуит!», е гушыIэу: «Уашхэ уи Iыхьэщ, зыхомыгъэкIыж!», н. къ.

 

ВакIуэм щыгъуэ: «Бовэ апщий!»,— жаIэ. КъызэрыгуэкI жэуапри аращ: «Упсэу апщий!».

 

Бжъахъуэм зыхуагъазэрт: «Фо бэв апщий!»,— жаIэрти. Абыи падзыжыр «Упсэу апщий»-р аращ, Цы щащкIэ жыраIэрт: «Цыщ махуэ апщий!». Жэуапыр: «Пщын куэду тхьэм къуит апщий!». ГъуэгурыкIуэм жраIэрт: «Гъуэгужь апщий!». Абы къыпадзыжырт: «Упсэу апщий! е Дызэдижьэ апщий!». Хьэмым тетым жраIэрт: «Хьэм бэв апщий!». Абы и жэуапт: «Упсэу апщий, бэв тхьэм къуит апщий!».

ЩакIуэм хуэзамэ, фIэхъус ирахырт: «Хьэкъужь апщий!»,— жаIэрти. Абы и жэуапт: «Си хьэм къуэжар тхьэм къуит апщий!». ЩакIуэм зыгуэр къиукIауэ ирихьэлIамэ, жраIэрт: «Миным и лъабжьэ ухъу!». ЩакIуэм и жэуапт: «Хъун куэд тхьэм здыдигъэгъуэт!». Абы хуэзар и щакIуэгъу гуэрмэ, дэгуашэртэкъым, ауэ зы тхьэмыщкIэ гуэрмэ, Iыхьэгъу ищIырт, мыдрейми «Уи адэ и псапэ е уи анэ и псапэ тхьэм ищI!»,— жиIэрти ехъуэхъурт, щакIуэм и адэ-анэ имыIэжу ищIэмэ. Ахэр псэу нэужькIэ жиIэрт: «Фи лIахэм я псапэ тхьэм ищI!».

 

Гуп яхыхьамэ, жаIэрт: «Гупмахуэ апщий!». Жэуапыр: «Упсэу апщий, щауэ махуэ ухъу апщий!»,— жаIэу арат. Гупым яхыхьар нэхъыжьрэ мыдрейхэр нэхъыщIэ нэужькIэ, щIалэхэр къэтэджырти абы и Iэр къаритыным пэплъэу щытхэт. Нэхъыбэм зэрыщытар аращ — Iэ убыд хэмыту гупым хыхьам фIэхъус къудейкIэ зэфIигъэкIыу. Ар щыхабзэ дыдэт зы гуп нэгъуэщI гуп бгъэдыхьамэ. Мыбы щыгъуэ къабгъэдыхьахэм я нэхъыжьым фIэхъусыр итырт, зыбгъэдыхьахэм я нэхъыжьым жэуапыр къитырти, абыкIэ зэфIэкIырт.

 

Мы фIэхъус зэIэпыхыкIэхэр нэхъыбэу зиIар цIыхухъухэрщ, губгъуэм щитым, лэжьыгъэ IэнатIэ щыпэрытым и деж. Адыгэ бзылъхугъэхэр мыпхуэдэ фIэхъус зэрахын хуэдэу куэдрэ зэхуэзэртэкъым, ззхуэзамэ, я узыншагъэ я псэукIэ сыткIэ зэщIэупщIэу арат.

 
Сымаджэ къэтэджыжам ехъуэхъурт: «Лъапэ махуэ къыухьэжьэж!»,— жаIэрти. Апхуэдэу къехъуэхъуар нэхъыжьмэ, жьыщхьэ махуэ хъуну тхьэм елъэIурт, ар нэхъыщIэ нэужькIэ: «НасыпыфIэ, насып защIэ ухъу!»,— жраIэрт.

 

Зыгуэр зыфIэкIуэдам жраIэрт: «Уи насып тхьэм химыхкIэ!». Удын, уIэгъэ хьэлъэ зыгъуэтам ехъуэхъурт: «Фэбжь хъуами лажьэ тхьэм имыщIэ!»,— жаIэрти. Былым зыфIэкIуэдам дэгузавэрт: «Уи насып тхьэм химыхкэ!»,— жаIэу. Ауэ Iэщыр псэхэлIэ хъуамэ, абы щыгъуэ: «Пхуэщын тхьэм къуитыж!»,— жаIэу арат.

 

Хэхъуэ былымкIэ зиIэм жраIэрт: «Тхьэм пхуигъэбагъуэ, Iэщын тхьэм пхуищ!». Апхуэдэу зэхъуэхъум и жэуапт: «Бдэбэгъуэн тхьэм къуит!».

ЗыгуэркIэ зыхуагъэзэнумэ е ищIаIауэ егыинумэ: «А зи узыгъуэ кIуэдын!»,— жаIэрти къыщIадзэрт. Абы щыгъуэми, и псалъэ зэпаудмэ, жаIэрт: «Уи псалъэ фIыкIэ уIыгъ!», еIусэу къагъэувыIэмэ: «Си Iэ фIыкIэ нуIусэ!».

 

Зипхъу яшам ехъуэхъурт: «Лъэдакъэ махуэ тхьэм къыфхущигъаннэ, зыхыхьам тхьэм яхигъэзагъэ, тхьэм щигъэтынш!».

 

Нысэ къэзышам ехъуэхъурт: «Лъапэ махуэ къыфхишыяуэ тхьэм жиIэ, фызэрыхуейуэ тхьэм къыфхущIигъэкI, акъылэгъу тхьэм къывдищI!».

 

Зэблагъэ хъуахэм зэгъусэу яхуэзамэ, ехъуэхъурт: «Благъэ зэхуэмахуэ тхьэм фищI, фи благъагъэр тхьэм кIыхь ищI!».

 
Щауэ къэзышам жраIэрт: «Уи пщIэгьуалэм и хъейр улъагъу!». Дауи, апхуэдэу абы ехъуэхъур и ныбжьэгъухэрт. ЩIалэр зыхуэзыгъэгушхуэ нэхъыжьхэр щауэм къехъуэхъурт: «ПIэщхьагъ махуэ тхьэм пхуищI, гу тхьэм зэщывигъахуэ!». Къуэ къызыхуалъхуам, ар щыпэлъхумэ, и тхьэкIумэр яIуантIэрт, кърахыу къыщIэкIынут: «Иджы умыбэлэрыгъ!».

 
Дунейм ехыжам и Iыхьлыхэм, и благъэхэм хуэщыгъуэрт: «Тхьэм фщимыгъэгъупщэкIэ, здэкIуам тхьэм щигъэтынш, дунейкIэ къэмыхъуэпсэн тхьэм ищI, ар фщызыгьэгъупщэн тхьэм фимыгъэлъагъуIкIэ!»,— жаIэурэ.

 
Мыхэр адыгэр зэхуэзамэ, иризэщIэупщIэу, иризэхъуэхъуу, иризэдэгуфIэу, иризэдэгузавэу щытауэ аращ. Дауи, цIыху акъыл жан, джэгуакIуэ, гущIэгъулы, гушыIэрей зэрихьэлIамэ, фIэхъус зэхыкIэ дахэхэри, зэщIэупщIэкIэ екIухэри гъуэгурыкIуэм тету къагупсысынкIэ хуэIуа щыIэтэкъым. Абы псалъэмакъыр цIыхум и гум нэхъ нэс ищIырт.

 
Адыгэхэм муслъымэн диныр къащта иужькIэ фIэхъус куэдым япэув хъуащ ислъам фIэхъус зэIэпыхыкIэр: «Ас-сэламу хьэлэйкум»—«Уэ хьэлэйкум ас-сэлам». Мыпхуэдэу дэтхэнэ зы цIыхухъуми, сыт хуэдэ лэжьыгъэ IэнатIэ бгъэдэтми, зыхуэбгъэзэну къозэгъыр. Ауэ, хабзэ зэрытхуэхъуащи, фIэхъус зраха дэтхэнэ зыри, ар щысмэ, нэхъыжь, нэхъыщIэ имыIэу къэтэджын хуейщ. Адыгэ фIэхъусыр зытар нэхъыщIэ нэужькIэ, ар зратар щысми хъурт, ар емыкIутэкъым. Ауэ фIэхъус зытар нэхъыжьмэ, ар зратам, и лъэр къыщIэувэ къудейуэ щытми, къэтэджын хуейуэ хабзэт.

Яужьрей зэманым хьэгъуэлIыгъуэ, гуфIэгъуэ Iэнэхэм и деж «Гупмахуэ апщий»,— жамыIэу, «Сэлам алейкум»,— жаIэу щахыхьэ щыIэщ. Мыбы щыгъуэ гупмахуэбжьэм щхьэкIэ Iэнэм щысхэмрэ къыщIыхьахэмрэ зодауэ. КъыщIыхьахэм «дэ гуп махуэ апщий», — жытIакъым, яукъуэ-дийуэ, мыдрейхэми: «АтIэ сэламыбжьэ фефэ»,— жаIэурэ трагъычыныхьу. Мыпхуэдэ Iуэхур адыгэ хабзэм къезэгъыу плъытэ хъунукъым.

Фэхъус зэхыкIэм щыщу мыри щIыгъужыпхъэщ. Пасэм шыгъуэ адыгэхэм езыхэм нэхърэ нэхъыжьым зэи фэхъус хурагъэхьу щытакъым. ЩIэупщIэрт и узыншагъэкIэ, и IуэхукIэ, ауэ фIэхъус хурагъэхьыртэкъым, «ФIэхъус тхуехыж» жаIэртэкъым. Зэралъытэр арат: псэ зиIэм уахъты иIэщ, нэхъыжьым фэхъусыр ирамыхыжу зыгуэр къыщыщIмэ, фIэхъусыр умытыжу къыптенэмэ, ар гуэныхьщ. Абы адыгэхэр хуэсакъырт икIи фIэхъус зытелъым щIы лей, гъуэгу лей зэпичырт, фIэхъусыр итыжын щхъэкIэ.

ФIэхъусхэм цIыхур ягъэлъапIэ

 

ФIэхъусхэм, хабзээхэм цIыхур ягъэлъапIэ, абы и щIыхьыр яIэт, ижьырей лэжьыгъэр цIыху гупхэм я гуащIэдэкIыу зэрыщытам унегъэплъыс. Мис адыгэ фIэхъусым щыщ зэкъуэтIакъуэ:

 

·       Уи (фи) пщэдджыжь (махуэ, пщыхьэщхьэ) фIыуэ! — НасыпыфIэ (жьыщхьэ махуэ) ухъу!

·       ПщэдджыжьыфI (махуэфI, пщыхьэщхьэфI) Тхьэм къуит!

·       ЩызэбгъэдэкIыжкIэ зэIэпах фIэхъусхэр: Уи Iуэху фIы ирикIуэ! — НасыпыфIэ (жьыщхьэ махуэ) ухъу! ФIыкIэ! ФIыкIэ дызэхузэ!

·       ГъуэгурыкIуэхэр щызэблэкIкIэ: Гъуэгужь апщий! — Упсэу апщий! Жьыщхьэ махуэ (насыпыфIэ) ухъу!

·       IэщIагъэ гуэрхэмкIэ лажьэм щыбгъэдыхьэкIэ: Iуэху фIохъу апщий! — Упсэу апщий! Жьыщхьэ махуэ (насыпыфIэ) ухъу!

·       Шхэуэ щысым щабгъэдыхьэкIэ: Щэрэ лырэ пхухъу (фхухъу) - Жьыщхьэ махуэ (насыпыфIэ) ухъу! Къытхыххьэ! КъэтIыс!

·       Ефэ-ешхэу зэхэс гупым щахыхьэм деж: Гупмахуэ апщий! — Щауэ махуэ ухъу!

·       ВакIуэм, жыласэм щыбгъэдыхьэм деж: Бов (бэв) апщий! Упсэу апщий! Еблагъэ.

·       Мэкъу еуэ, Iэнэ зыщтэм щыбгъэдыхьэм деж: Шхуэшх (шхошх) апщий! — Упсэу апщий! Еблагъэ!

·       ХьэщIэр унэм щIэсу хэгъэрейр къыщIыхьэжамэ, хьэщIэм зыхуегъазэ: ФIэхъус апщий! — Упсэу апщий! Къохъусыж! ФIэхъусыж!

·       ЩакIуэм, бдзэжьеящэм хуэзам: Пшэрыхь апщий! — Упсэу апщий!

·       Зи жэм, вы, шы лIам жраIэ: Пхуэщын Тхьэм къуитыж! Щхьэузыхь пхухъу! Уи щхьэузыхьщ!

·       УнэщIэщIэтIысхьахэм йохъуэхъ: Унэр махуэ тхьэм фхуищI! ТыншыпIэ фхухъу! КъыщIыхьэм насып къыщIихьэу, щIэкIыжым акъылрэ нэмысрэ щIихыу тхьэм куэдрэ фигъэпсэу!

·       Зи унэ ныкъуэщIым йохъуэхъу: Тхьэм фи гъугъуехьыр фхуигъэпсынщIи, псынщIэу лъапэмахуэ щIэфшиен ухъу!

·       Шууэ гъуэгу техьэм йохъуэхъу: Уанэ махуэ тыулъхьэ! Гъуэгу махуэ утиувэ!

·       ЯгъэлъапIэ махуэ гуэрымкIэ зэрыхъуахъуэхэр: ЕтIанэгъэпIалъэ фIыкIэ уныс (фыныс). Апхуэдэ махуэ лъапIэ узыншэу куэдрэ тхьэм уIуигъащIэ!

·       Iуэхутхьэбзэ, гуапагъэ гуэр зыщIа псоми, и ныбжьым емылъытауэ йохъуэхъу: Тхьэм и фIыгъуэм ухимынкIэ! ФIыгъуэу щыIэр тхьэм къыпхуищIэ!

·       Зи псэлъэгъу и псалъэ зэпызудам жеIэ: Уи псалъэ фIыкIэ уIыгъ! Къысхуэгъэгъу, уи псалъэр зэпызуда сфIощI!

·       Нэхъыжь Iуэхутхьэбзэ хуэзыщIа нэхъыщIэхэм жраIэ: Къурмэн сыпхухъу! Си яужь тхьэм укъринэ! Си ужьыр махуэ пхухъу! Алыхьым сыщIыуигъэлъхьэж! Си кхъаблэм тхьэм ущIигъэувэ!

·       Ахъшэ тыгъэ зыхуащIар мэхъуахъуэ: Къызыхэпхар убагъуэ! ЩIыхьэху пщIыуэрэ ебгъэбжын ахъшэ тхьэм къуит!

 

 

«Iумахуэ ухъу!» – I wish you all the luck in the world!

Мэл къэзыщым «Бэрэ фыщэ апщий!» е «Бэвыщэ апщий!» жраIэт.

«БэгъащIэ ухъу!» е «Бэхъу-бэщI ухъу!» – Long may you live!

Iэщым пэрытым «Бохъу апщий!» жраIэт.

ЩакIуэхэр щызэхуэзэжкIэ «Хьэкъужь апщий!» зыжраIэт.

«ГъуэгуфIыж апщий!» – May you have a good journey! Bon Voyage!

«НэхулъэфI укъикI!» – Good night!

«Жьыщхьэмахуэ ухъу!» – May you have a happy old age!

 

 

ПщIыхьэпIэ зылъэгъуам зэрехъуэхъу:

Хъер ухъу!

ПщыхьэпIэ махуэ ухъу!

 

ЦIыху къыщепскIэ жраIэр:

·       Ныбжь зиIэ къепсамэ, нэхъыщIэр мэтэджри «Жьыщхьэ махуэ ухъу!» жреIэ.

·       Жьы мыхъуа нэхъыжь къепсамэ, НэхъыщIэр мэтэджри «Упсэу!» «НасыпыфIэ ухъу!» жраIэ;

·       НэхъыщIэ е ныбжьэгъу къепсамэ мытэджу «Упэсу, гъащIэ кIыхь ухъу!» жраIэ.

·       УзыдэгушыIэхъун щысмэ, «Хьэтх утесу псафэ укIуэ!» жаIэ.

 

 

 

References & bibliography

 

‘Адыгэ фIэхъус ехыкIэхэр, хъуэхъу кIэщIхэр [Adige f’ex’ws yexich’exer, x’wex’w ch’esch’xer; Circassian Greetings, Short Toasts]’. Online. Available HTTP: <http://www.elot.ru/forum/viewtopic.php?t=231> (accessed 27 October 2008).

Arabic-English-Circassian Phrase-book. Online. Available HTTP: <http://www.adygaunion.com/gallery/thumbnails.php?album=161> (accessed 27 October 2008).

Jaimoukha (Zhemix’we), A. M., The Circassians: A Handbook, London: RoutledgeCurzon (Taylor & Francis); New York: Palgrave and Routledge, 2001.

Mef’edz (Mafedzev), Serebiy (Kh.), Адыгэ хабзэ [Adige Xabze; Circassian Customs and Traditions], Nalchik, 1994. [In Kabardian]

Sherjes, A. and Heqwn, M., ‘Фэхъусыр псом япэщ [F’ex’wsir psom yapesch; Greeting Comes First]’ in A. Sherjes and M. Heqwn, Адыгэхэмрэ ахэм я хабзэхэмрэ [Adigexemre Axem ya Xabzexemre; The Circassians and Their Customs and Traditions], Maikop: RIPO, 2000, pp 69-74.

 

 

 GO BACK TO AMJAD JAIMOUKHA'S MAIN PAGE