| Enciklopedio Kalblanda > nacioj > Euxropo > Rusio |
|
Loko: 60 00 No, 100 00 Or (orienta Euxropo kaj norda Azio)
Areo: 16 995 800 km²
semotauga: 8%
Logxantaro: 146 001 176 (julio 2000, takso),
% urbana: 78% (2000)
homoj po kv. km: 8.6 (2000)
homoj po kv. km da semotauxga tero: 107.4 (2000)
kreskanta procento: -0.38% (2000, takso)
naskoj: 9.02 po 1000 homoj po jaro (2000, takso)
mortoj: 13.8 po 1000 homoj po jaro (2000, takso)
migrantoj: +1.02 po 1000 homoj po jaro (2000, takso)
beboj mortintaj: 20.33 mortoj po 1000 naskoj (2000, takso)
infanoj po virino: 1.25 infanoj naskita po virino
meza vivo longeco: 67.19 jaroj (61.96 viroj, 72.69
virinoj) (2000, takso)
Cxefurbo: Moskvo
| 13.20 | Moskvo (#14 tutmonde) |
| 5.55 | Sankta Petroburgo |
Etnoj: 81.5% rusa, 3.8% tartara, 3% ukrajna, 1.2% cxuvasxa,
0.9% basxkira, 0.8% blankrusa, 0.7% moldava, 8.1% aliaj.
Religio: ruse ortodoksa (kristana), islamana, aliaj
Lingvo: la rusa, aliaj (la tatara, finna, cxuvasxa,
basxkira, mordva, cxecxena, hxakasa, udmurta, maria, oseta, kabarda,
komia, burjata, karacxaja-balkara, ingusxa, jido, tuva, adigea,
lapona).
alfabeta: 98% (100% viroj, 97% virinoj)
Registaro: parlamenta demokratio kun forta prezidento. Efektiva
potenco estas en la manoj de la prezidento, la provincestroj kaj la
"oligarkoj" (la ricxeguloj). "Oligarkio" laux okcidentaj jxurnalistoj,
"merdokratio" laux la rusa popolo.
sendependeco: la 24-an de auxgusto 1991 de Sovetunio
ano de UNO: 1945, fondinto.
konstitucio: la 12-an de decembro 1993
korupteco: 2.1 CPI (10 = honesta, 0.0 = tute korupta) (2000)
Ekonomio: 869 Gd (1998, takso)
Valuto: 1 rublo (R)
po kapo: 5.95 kd (1998, takso)
kreskanta procento: 3.2% (1999, takso)
inflacio: 86% (1999, meza)
senokupa: 12.4% (1999)
valoro:
2000: 12.74 md (julio)
|
En la jarcento V, slavoj komencis enmigris el la okcidento.
En la jarcento IX, skandinavianoj fondis la unuan rusan
sxtaton, bazita sur la urboj Kiev kaj Novgorod.
En 1237, Rusio estis venkita de la mongoloj, ankaux
nomita la tataroj. El ilia cxefurbo, Sarai sur la Volgo
Rivero, ili regis Rusion dum du jarcentoj, sed neniam kaptis
Novgorodon. Finfine, la rusaj nobeloj de Moskvo helpis
restarigi rusan potencon kaj fine Rusio liberigxis de mongola potenco
in 1480.
En 1547, Ivano la Terura farigxis la unua caro.
Ora epoko de cara Rusio kaj de rusa literaturo: Tolstojo,
Dostoevskio, ktp, floras.
En 1905, Rusio batalis Japanion por Mancxurio kaj estas
venkita. La malvenko kaj la fiasko de la Unua Mondmilito malfortigis
la potencon de la caro.
En 1917, la Rusa Revolucio renversis la caron kaj, post
mallonge dauxranta demokratio sub Lvovo kaj Kerenskio, starigxis registaron
komunistan, la unua en la mondo, sub Lenino je la 7-a de novembro. Lenino
aplikis la ideojn de Markso al Rusio. La rusa
imperio farigxis la Sovetunio, de kiu Rusio estis la bazangulo.
Post la morto de Lenino en 1924, Stalino superas kaj
regis Sovetunion gxis 1953. Lia rego estis tre kruela, mortigante
milionojn da homoj, sed gxi ankaux transformas Sovetunion en landon
industrian kaj potencan, kiu povis venki ecx Hitleron.
En 1939, Sovetunio kaj Germanio interkonsentis dividi Pollandon
kaj venkis tiun en auxgusto.
En junio 1941, Germanio atakis Sovetunion. Ili militis
1941-45. La kriza batalo estis tiu de Stalingrado (septembro
1942 gxis februaro 1943). Post monatoj de batalado, Germanio
malsukcesis kaj, dum la du sekvantajn jarojn, Sovetunio repusxis
Germanion kaj, en 1945, kaptis Berlinon. La milito
inter Germanio kaj Sovetunio estis unu el la plej granda tera milito en
historio. Britio kaj Usono helpis Sovetunion venki Germanio per sxipo kaj
per atako kontraux Germanio el la okcidento.
Kvankam Sovetunio kaj Usono estis
amikoj dum la milito, poste, kiel la du plej potencaj nacioj sur la
tero, malfideco kaj malamikeco kreskis inter la du nacioj. Dum la
milito Usono inventis la atombombon (1945) kaj farigxis grava
dangxero al Sovetunio. Baldaux Sovetunio ankaux konstruas atombombon kaj tiel
komencis la Fridmilito (1945-91), dum kiu la du landoj
konkuris konstrui la plej potencan, avangardan militmasxinon.
La plej timiga momento de la fridmilito okazis en la auxtuno de
1962 kiam Usono eltrovis sovetajn raketojn en Kubo kaj la
mondo staras cxe la rando de la abismo. Kaj tiam depasxis.
Parto de la armila konkuro inter Usono kaj Sovetunio estis la konkuro
por la luno (1957-69). Sovetunio metis la unuan sateliton (1957) kaj
la unuan homon en kosmo (Gargarin), sed Usono metis la unuan homon sur la
luno (Armstrong, 1969).
Je la fino de la 1970-oj, la soveta ekonomio kadukigxadis kaj
bezonis reformon.
Anstataux reformo, Brejxnevo elektis militon: en 1979
li atakis Afganistanon. Inter la montoj de Afganistano, la
milito farigxis malvenkebla kaj la malsano de Sovetunio nur
gravigxis.
Fine en 1987, Gorbacxevo penis reformi kaj, en
1988 tiris la armeon el Afganistano.
Sed la reformo de Gorbacxevo estis tro milda, tro malfrua. La
Sovetunio estis tiel kaduka kaj malforta ke en 1989 la nacioj
de Orienta Euxropo frakasis sovetan potencon tie kaj sin liberigis.
La respublikoj en Sovetunio -- ekzemple, Litovio -- rigardas la agojn
de Orienta Euxropo kaj ankaux penis sin liberigi.
Cxi tio finfine frakasis Sovetunion mem en 1991. Gorbacxev
abdikis kaj la respublikoj sendependigxis. La plej granda el cxi tiuj
respublikoj estis Rusio. Jelcino, kiu farigxis la guberniestro
de Rusio en junio 1991, farigxis prezidento en decembro.
Depost la frakasigxo, Rusio reformis sian ekonomion
kapitalisme, vendante sxtatajn firmaojn. Komence, Jelcino elektis
reformistojn por ministroj, sed tra la jaroj pasintaj, dum kiam la
kontraux-reformistoj ade venkis potencon en parlemento (ecx la
komunistoj!), la reformistoj cxirkaux Jelcino simile malaperadis.
En 1994, Jelcino sendis la armeon al Cxecxnio, eta monta
lando je la rando de Rusio kiu peni sendependigxi, sed la milito fiaski kaj
la armeo foriris en 1996.
Jelcino venkis en la vocxdonado por prezidento en 1996. Sed dum
1996-2000, Jelcino malsanigxis kaj la oligarkoj (ricxuloj
kiuj profitis el la granda vendo de komunistaj firmaoj en la fruaj 1990-oj)
efektive regis. La sxtato farigxis profunde korupta kaj krimema.
En 1999 Jelcino nomis Putinon, nerimarkinda eks-spiono de
la KGB, kiel sia sukcesinto. Putino facile venkis en la voxdonado por
prezidento en 2000. Putino resendis la armeon al Cxecxnio por venki
la ribelon. La armeo ne fiaskis, kiel en la unua milito kontraux Cxecxnio,
sed la ribelo ankoraux restas en la montaro. Aldone, la bombatako de la
Usono kontraux Jugoslavio (1999) kaj la tragedio de la submarsxipo
Kursk cxe la marfundo (2000), malkasxis la malfortan
kaj kadukan staton de la rusa militistaro.
~stefano@pobox.com/11.481 B 37 20:50:04
1000
1500
1600
1700
Petro la Granda vastigis Rusion, precipe al la oriento, fondis
Sanktan Petroburgon, kaj enkondukas Okcidentajn ideojn. En
1721 li fondis la Rusan Imperion.
1800
1900
2000
Ligiloj:
Originale verkita de Stefano KALB
je januaro 1996.
