Ang ugong ng mga ang
kidlat ay sunod-sunod at maikli ang pagitan, na una munang makikita ang
nakakagulat, nakakabulag at liku-likong liwanag ng kidlat: Sinasabing
isinusulat ng Diyos ang Kanyang pangalan sa pamamagitan ng apoy at ang bubungan
ng langit ay umid na nanginginig. Ang ulan ay bumabagsak na parang
ibinubuhos, at ang hagupit ng umuugong na hangin, at nag-iiba-iba ang
direksiyon, na parang sinasabayan ang malungkot na panalangin ng kampana, at
sandaling patlang ay sumisingit ang ugong ng pag-ungal /roar ng unos, na katulad
sa magkasabay na sigaw ng hinagpis, at ng isang tahimik na hibik ng
isang nanambitan na tumatangis.[1]
Sa
ikalawang palapag ng tore ay naroon ang dalawang batang lalaking kinakausap
kanina ng pilosopo. Ang bata ay ay may malalaking maitim na mata at bakas
sa mukha ang takot, inilalapit ang katawan sa kanyang kapatid, na kahawig niya
sa anyo ng mukha ngunit magkaiba sa pagtitig ang nakababata, pagkat lalong
mapanuri at anyong matapang kaysa nakakatanda. Pareho silang nakasuot ng dukhang damit na tadtad ng tagpi.
Kapwa nakaupo kapwa sa isang malaking putol ng kahoy, bawat isa ay may hawak na
lubid na ang dulo ay nagtatapos sa
ikatlong palapag, sa itaas na kasama ng kadiliman. Ang ulan na itinutulak
ng hangin ay umaabot sa kanilang kinalalagyan at humihihip sa putol na kandila,
na nagdidingas sa ibabaw ng isang malaking batong ginagamit kung Biyernes
Santo, na ipinagugulong sa coro upang gayahin ang tunog ng kulog.[2]
“Hilahin mo
ang lubid, Crispin!” ang sabi ng malaki sa kanyang kapatid na munti.
Nag-alambitin
si Crispin sa hawak na lubid at sa itaas ay nadinig ang isang mahinang tunog,
na mabilis na tinalo ng isang malakas na kulog, at higit pang pinalakas ang tunog ng libong alingawngaw.
“Ah!
Kung nasa bahay na
Ang nakakatanda ay hindi sumagot, nakatitig sa
luha ng kandila na parang nag-iisip.[3]
“Doon
walang magsasabing ako ay nagnanakaw!” patuloy ni Crispin, “hindi papayag si
Ina! Kung malalaman na ako ay pinapalo…”[4]
Inilayo ng nakakatanda ang tingin sa ilaw,
itinaas ang ulo, madiing kinagat ang malaking lubid na biglang binatak at
nadinig ang isang malakas na tunog ng kampana.[5]
“Ganito na lamang bang palagi ang buhay
natin kuya?”[6]
ang patuloy na sabi ni Crispin. “Gusto kong ako ay magkasakit bukas sa
bahay, ibig kong magkaroon ng isang matagal na karamdaman upang alagaan ako ni
nanay at huwag na akong pabalikin pa sa kumbento. Sa gayon, hindi
ako tatawaging magnanakaw, o sasaktan nila. At ikaw din kuya, dapat
kang magkasakit na kasama ko.”[7]
“Hindi!”
sagot ng nakakatanda, “mamamatay tayong lahat; ang nanay ay sa sama ng loob, at
tayo naman ay sa gutom.” Si Crispin ay hindi tumutol.
“Magkano
ang kikitain mo sa buwang ito?” ang tanong, makaraan ang sandali.
“Dalawang
piso: pinatawan ako ng tatlong multa.Ӭ
“Bayaran
mo kuya ang ibinibintang na ninakaw ko, upang hindi tayo tatawaging
magnanakaw: bayaran mo, kuya!”
“Nababaliw
ka ba, Crispin? Walang kakainin si Nanay; ang sabi ng sakristan-mayor ay
dalawang onza ang ninakaw mo, ang katumbas ng dalawang onza ay
tatlumpu’t dalawang piso.”[8]
Ang mallit
ay bumilang sa kanyang daliri hanggang tatlumpu’t dalawa.
“Anim na
kamay at dalawang daliri! At piso sa bawat daliri,” ang bulong at
pagkatapos ay nag-iisip. “At ang
bawat piso ay… ilang kuwalta?”
“Isang
daan at animnapung kuwalta? Isang
daan at animnapung tig-isang kuwalta?[9]
Ina! At ilan ang isang daan at animnapu?”
“Tatlumpu’t
dalawang kamay,” ang sagot ng matandang kapatid.
Sandaling
minalas-malas ni Crispin ang kanyang maliit na kamay.
“Tatlumpu’t
dalawang kamay!” ang ulit, “anim na kamay at dalawang daliri, at ang bawa’t
daliri ay tatlumpu’t dalawang kamay…at bawa’t daliri ay isang kuwalta… Ina,
napakaraming kuwalta! Hindi mabibilang ng isang katao sa tatlong araw… at
maibibili ng sinelas at sumbrero kung mainit ang araw, isang malaking payong kung umuulan, pagkain, at mga damit mo at ni Ina at…” Si
Crispin ay nag-isip-isip. “Ngayon ay dinaramdam kong hindi ko iyon ninakaw!”
“Crispin!”
ang tutol ng kapatid.
“Huwag
kang magalit! Sinabi sa akin ng kura na ako ay papatayin sa palo pag
hindi lumabas ang salapi;[10] kung
ninakaw ko iyon ay mailalabas ko…[11] at
kung ako man ay mamatay ay nagkaroon naman sana kayong dalawa ni nanay ng
damit! Sana na ninakaw ko na talaga!”[12]
Ang
nakakatanda ay hindi kumibo at binatak ang kanyang lubid. Pagkatapos ay
sumagot na sabay sa buntunghininga: “Ang aking ikinatatakot ay baka ka
kagalitan ni Nanay pag naalaman!”
“Sa
akala mo kaya,” ang patakang tanong ng maliit. “Sabihin mong ako ay
pinalo na nang sobra-sobra, ipakikita ko sa kanya ang aking mga latay at ang
aking sirang bulsa; ako ay wala kundi isang malapad (sikapat) na ibinigay sa
akin noong Pasko, at kinuha ng kura kahapon. Hindi pa ako nakakakita ng
isang malapad na gayong kaganda. Si Nanay ay hindi maniniwala, hindi siya
talagang maniniwala.”
“Kung
sabihin ng kura na …”
Si Crispin
ay nag-iiyak, na bumubulong habang humihikbi: “Kung gayon umuwi kang mag-isa,
ayoko nang umuwi; sabihin mo na kay nanay na ako ay may sakit; ayokong umuwi.”[13]
“Huwag
kang umiyak, Crispin!” ang sabi ng malaki. “Si nanay ay hindi
maniniwala; huwag kang umiyak; ang sabi ni Matandang Tasyo ay naghihintay sa
atin ang isang masarap na hapunan …”
Itinaas ni
Crispin ang kanyang ulo at tumingin sa kapatid.
[1] Nagawa ni Rizal na itulad ang mga kaganapan sa kapaliguran sa buhay ng isang nagdadalamhating tao. Ang buhos ng ulan ay lumarawan sa pagluha, ang ugong ng kulog ay ang siyang malakas na hinagpis, at ang tunog ng kampana ang siyang tahimik na hibik.
[2] Pamamaraan
[3] Pansinin na si Basilio ay nakatingin sa luha ng kandila habang nagsusumbong ang kaniyang nakakabatang kapatid. Si Basilio ay hindi nagpapakita ng kahinaan ng loob, ngunit ang luha ng kandila ang kaniyang tinitingnan upang pigilan ang posibilidad ng pag-agos ng sarili niyang luha.
[4] Ipinapakita na ang tahanan ay nagsisilbing isang sanktwaryo ng pamilya. Mga tahanan na hindi ligtas mga mapagmalabis na alagad ng pamahalaan at ng kolonyal na simbahan.
[5] Ang pagkagat ni Basilio at malakas nitong paghatak sa lubid ng kampana ay isang pamamaraan ng pagpapahayag ng galit na hindi niya kayang mailabas sa pamamagitan ng pangungusap.
[6] Sa kabila ng kabataan ni Crispin ay nagawa niyang maitanong; kung mabubuhay na lamang silang palagi sa kahabag-habag ng kalagayan. Sa edad na pito, makikita ang lalim ng pang-masid ni Crispin, kung hindi man sa kabuuang kalagayan ng sambayanan, ay sa kahirapan na dinadanas ng kanilang sambahayan– bunga ng isang sistemang panlipunan na kaya lamang nanatili ay dahilan sa pagsasamantala sa mga dukha, mahina, at mangmang.
[7] Pagpapakita na ang karamdaman na mula sa loob ng katawan ay higit na mamatimisin ng isang bata, kaysa sa mga pananakit ng kalooban at katawan na gawa ng iba.
¨ Dalawampiso ang sahod sa isang buwan! Hindi pa nababawas ang multa na ipinataw kay Basilio. Parang mahirap na paniwalaan ang ganitong kababang sahod, ngunit kung ikukumpara siya sa tauhan sa isang hindi natapos na nobela ni Rizal na nagngangalang Anday na sumasahod lamang ng halos apat na piso sa loob ng isang taon. Maaring basahin ang tinipong mga hindi tapos na nobela ni Rizal na inilathala ni Nilo Ocampo na pinamagatang Etikang Tagalog p. 44.
[8] Onza – salaping ginto na nagkakahalaga
ng P 16.00 ang bawat isa.
[9] Sa kuwenta na Crispin sa nawawalang halaga ng pera at sa sagot ni Basilio na sa bawa piso ay mayroong 16o kuwalta – lumilitaw na ang halaga ng baryang kuwalta sa kapanahunan ni Rizal ay 0.625 sentimos o mahigit lamang ng kaunti sa kalahating sentimos. Sa mga tao na nabubuhay pa na ang edad ay 50 taon sa ating panahon ay naabutan pa nila ang barya na nagkakahalaga ng kalahating sentimos.
Isa sa maaring ipagpalagay dito na ang ang binibilang ni Crispin (na sinagot ni Basilio) ay hindi lamang ang dami ng salapi, kundi maging ang dami ng araw na kanyang ipaglilingkod katumbas ng salaping nawawala.
[10] Mayroong banta ang kura kay Crispin na papatayin kung hindi mailalabas ang nawawalang pera.
[11] Mababakas ang kawalan ng pag-asa ng isang batang may malinis na konsensiya –kung ninakaw niya at inilabas sigurado masaktan man siya ay titigil na iyon sa sandaling inilabas niya.
[12] Mababakas sa bata ang panghihinayang – ang nawawalang halaga ay binayaran na niya ng hindi makatuwirang parusa mula kay Padre Salvi.
[13] Ang pag-iyak ni Crispin ay bunga ng kawalan ng pag-asa. Sa kabila ng murang kaisipan ni Crispin ay nakita na niya kung gaano ang lalim ng pagkakalipin ng isipan ng kaniyang ina sa mga alagad ng kolonyal na simbahan, mapansin sana na pagkatapos na matanto iyon ni Crispin ay nawalan na siya ng pag-asa, sapagkat ang inaasahang niyang magkukupkop sa kanya ay maari pang kumampi sa mga nagpapahirap sa kanya. Alam ni Rizal, kung gaano ang lalim ng inpluwensiya ng mga alagad ng kolonyal ng simbahan sa kaisipan sa paniniwala ng mga ina noong kaniyang kapanahunan, sapagkat maging ang ina ni Rizal na si Donya Teodora ay nabuhay sa ganitong hulmahan ng kaisipan.
Sa liham ni Rizal sa Kadalagahan ng Malolos ay kaniyang sinabi na “Alam ng lahat ang kapangyarihan at hinahon ng mga babae sa Pilipinas. Sa ganoong sila ay kanilang (mga prayle) binulag, tinanikalaan, pinahina ang kanilang kalooban ng mga kababaihan, sapagkat alam nilang habang alipin ang ina, alipin din ang mga anak.