Simula
1. Ang
Panghihimagsik ng mga kaanib sa Katipunan, ay nagsimula noon
ding araw na si Dr. Jose Rizal, ay nabilanggo sa Fuerza de
Santiago sa siyudad ng Maynila.
2. Ang pagkakatatag ng Katipunan. -- Nang malansag ang
"Liga Filipina", kapisanang itinayo ni Dr. Rizal,
si G. Andres Bonifacio, na isa sa mga pang-unang kagawad sa
tinurang "Liga Filipina", ay nagtayo naman ng
Kamahal-mahala't Kataas-taasang Katipunan ng mga Anak ng
Bayan, na ang ibig sabihin sa wikang kastila'y: "Muy
estimable y alta sociedad de los Hijos del Pueblo",
pamagat na karaniwang isulat na lamang ang mnga pang-unang
titik sa tagalog na: "K. K. K. N. M. A. N. B."
Pamahalaan ng
Katipunan. Ang "K. K. K. ng mga Anak ng
Bayan", ay pinamatnugutan ng isang Kataastaasang
Sanggunian (Consejo Supremo) na binubuo ng isang
Kataas-taasang Pang-ulo, si G. Andres Bonifacio, na napamagat
sa pagka-katipunang "May Pag-asa"; ng isang
Ingat-yamang pangkalahatan, si Dr. Pio Valensuela at ng
walong kagawad at ilan pang Kasangguni, na kinabibilangan
nina G. Teodoro Plata, na binaril sa Luneta, Maynila.
Isaac del Carmen Valentin Diaz Francisco
Carrcon Guillermo Masangkay Dr. Pio Valenzuela nila, G.
Wenceslao (Ladislao) Diwa, G. Valentin Diaz, G. Aguedo del
Rosario, G. Alejandro Santiago, G. Pantaleon Torres, G.
Vicente Molina (binaril), G. Francisco Carreon at G. Briccio
Pantas.
Ang Kataas-taasang Pamahalaang ito, ay itinayo sa
pangulong-bayan ng Kapuluang Pilipino. Sa mga lalawigan o
bayang tinatahanan ng maraming kaanib, ay nagtatag din ng
isang Sangguniang Bayan na binubuo naman ng isang Pang-ulong
Sangguniang-Bayan, ng isang Kalihim, ng isang Tagausig at ng
isang Tagaingat-yaman
Sa mga bayang kakaunti ang kaanib ay
nagtayo rin naman ng isang Sangguniang-Balangay, na binubuo
ng mga taong kasing-dami rin ng mga kagawad ng Sangguniang
Bayan, at ang mga kasangguni, ay ang lahat ng Pinunong
Balangay. Ang pangkat na pinamamagatang Balangay ay katulad
na katulad ng sa "cabeza de barangay" na isang
katipunang katutubo sa mga Pilipino at dinatnan na aito ng
mga Kastila at pinag-ayos pa nila.
4. — Ang pagpapatala sa
Katipunan. — Ang sinomang umaanib, matapus
hingan ng ilang katunayan ng katibayangloob, tapang at
pagka-makabayan, ay pinapanunumpa at pinalalagda ng kanya
ring dugong tinigis sa isa niyang bisig, tuloy ipinangangako
ang isang pikit-matang pagsunod sa Palatuntunan ng kapisanan,
sa mga utos na nagbubuhat sa pamunuan, at, kung sakaling
mahulog sa kamay ng mga may kapangyarihang kastila, ay huwag
magsasabi ng anomang bagay na natutungkol sa Katipunan.
Hinihingi din sa umaanib na gumamit ng isang sagisag na
salitang pilipino, at ito, kalakip ng kanyang tunay na
pangalan sa pagkabinyagan, ang siyang ilalagda sa kasulatan
ng panunumpa. Nilagyan din ang ilang mga bayan ng mga
pama-pamagat na pinaka-sagisag sa pagkakatipunan, gaya ng mga
nasa lalawigan ng Kabite:
Pangalan sa PamahalaangKastila
|
Pangalan sa
Paghihimagsik
|
| Noveleta |
Magdiwang |
| San
Francisco de Malabon |
Mapagtiis
|
| Rosario
|
Salinas
|
| Santa
Cruz de Malabon |
Naic
|
| Maragondon
|
Magtagumpay
|
| Ternate
|
Katwatwa,
(sa huli) Molukas |
| Indang
|
Walangtinag |
| Alfonso
|
Naghapay
(kay Alfonso) |
| Cavite
el Viejo |
Magdalo
|
| Imus
|
Haligue
|
| Bacoor
|
Gargano
|
| Perez
Dasmariņas |
Magpuri
|
| Silang
|
Bagongsinag
|
| Amadeo
|
Maypagibig
|
5. — Ang unang titis ng Panghihimagsik —
Nang mapagalaman ng Gobernador General na kastila, na noo'y
si G. Ramon Blanco at Erenas, ang paglitaw ng isang malaking
kapisanang lihim, lahat ng mga may kapangyarihang kastila,
saka ang mga pinuno ng Guardia civil at ang sa Veterana, ay
nagpasimula na ng panghuhuli ng mga taong, ayon sa mga
tinurang pinuno o sa turo ng mga kurang prayle, ay
kahinahinala o kaya'y mga bansag at may lakas sa mga taong
bayan; at pagkahulog sa kanilang kamay ng mga
pinaghihinalaang may-sala, ay pinahihirapan ng katakut-takot
sa iba't ibang paraan, at di kakaunti ang nangamatay. Ang
kahambal-hambal na sigaw ng mga sawi ay mabilis na lumaganap
sa lahat ng bayan at pook na may mga namamayang kaanib sa
Katipunan, kung kaya ang mga anak ng bayan ay sumagot ng
sigaw rin, na parang sa iisang tao, ng: Maghiganti!
Noong ika-23 ng Agosto ng
1896, ang isang malaking pangkat na taong bayang
pinanguguluhan ni G. Andres Bonifacio, ay nagkatipon sa
Balintawak, isa sa mga nayon ng Kalookan, lalawigan ng
Maynila, upang pag-usapan kung paanong maililigtas ang
kapisanan sa malaking panganib na nagbabala sa kanya. Ang
pagpupulong na ito'y natutop ng mga Guardia Civil at sa
pamamag-itan ng mga paputok ng baril na itinugis sa kanila,
ay nag kasabug-sabog ang mga tao at ilan ang napatay.
Samasama ang mga katipunang nagsiliblib sa kagubatan at
humanap sila ng sukat mapangublihan.
6. —Ang bandila ng himagsikan.
Babahagya pang nakatatagpo ng
pook na mapangungublihan nang panapanatag, ay iniwagayway na
ng mga naghihimagsik ang kanilang watawat na kawangis ng sa
Japon, matangi ang pagkakaibang sa halip ng kayong puti at ng
araw na may mga sinag na pula, na siyang sa Hapon, ay pula
ang kayo, at ang araw ay may mga sinag na puti, at sa gitna
nito'y may isang K na siyang pang-unang titik ng salitang
Kalayaan (Libertad). Kahit saan mahimpil noon ang mga pangkat
ng katipunan, ay nawawagayway ng buong ning-ning ang tinurang
watawat hangga noon mga huling araw ng Disyembre ng 1897, na
mula sa bahay-pamahalaan at sa mga himpilan sa Biyak-na-Bato,
ay natiklop at nababa, marahil nang sa habang panahon na,
dahil sa bisa ng Kasunduan ng Kapayapaan ng Pamahalaan ng
Panghihimagsik; at sa pangalawang Himagsikan laban din sa
Pamahalaang Kastila (1898), ay napaltan ng sa ngayong: may
tatlong kulay at tatlong bitwin.
7. Paglusob ng mga
katipunan sa mga kawal kastilang natatayo sa San Juan del
Monte, Maynila.— Nang si G. Andres
Bonifacio ay naroon na sa isang himpilang matibay, ay
nagpadala ng mga kalatas sa mga pinunong katipunan sa mga
lalawigan at bayan-bayan, at sila'y inanyayahan sa isang
pagpupulong, upang pagpasiyahan nang lubos kung ano ang dapat
gawin ng Katipunan sa gayong katayuang napaka-mapanganib.
Nagsidalong madalian ang marami sa gayong tawag, at bagaman
may ilan ding kapulong na nagsipagpayo ng salungat, ay
napagtibay rin sa kapulungan na:- lumaban sa lahat ng
kaparaanang magagawa sa anomang paglusob o pagsalakay na
tangkain ng mga kawal ng Kastila. Idinadahilan ng maga
kasalungat sa gayong pasya na hindi maaaring humarap sa isang
kaaway na sagana sa sandata, maayos at nasasangkapan ng lahat
ng kailangan sa digma; sapagka't ang Katipunan nga nama'y
walang magamit na anomang sandata, ni salapi at ano pa mang
kaayusang hukbo. Nang sandali ring yaon ay pinagkaisahan ang
pagsalakay sa pulutong ng mga kawal na kastilang natatanod sa
San Juan del Monte, lalawigan ng Maynila, pagsalakay na
ginanap sa madaling-araw noong ika-29 ng Agosto ng 1896. Sa
labanang ito ay maraming namatay na kabig ng Katipunan, gayon
din sa mga payapang taong bayan; at matapos ang
humigit-kumulang sa apat na oras na pagbabaka, ay nagsiurong
ang mga katipunan, at naiwan ang pook ng laban na nakakalatan
ng mnga bangkay. Nakasamsam sila ng apat na baril at mga
punlo.
8. Paglaganap ng katipunan.— Ang
pagkalat ng "Noli me Tangere" at ng
"Filibusterismo" ni Dr. Rizal na nagkapasalin-salin
sa kamay ng mga Pilipinong mulat, at ng pahayagang
"Kalayaan" sa kamay naman ng mga kasamang
mamamayan, ay siyang nagpasiklab sa damdamin ng lahat ng mnga
Pilipino laban sa kapangyarihang kastila sa Kapuluan, at sa
gayo'y mabilis na lumaganap ang Katipunan sa lahat ng sulok
ng Pilipinas, lubha pa sa mga bayan at pook na kalapit ng
Maynila. Sa bisa ng pahayagang "Kalayaan" na
nililimbag sa tagalog, ang mga taong bayang may katamtamang
pinag-aralan ay madaling nakaunawa ng karima-rimarim at
kakila-kilabot na kalagayan ng bayan sa lilim ng isang
malupit na pamamalakad; kaya pu-puo at madalas na daan-daan
katao ang buong pusong nagpapatala sa Katipunan.
9. Ang Katipunan sa lalawigan ng Kabite. —
Ang lalawigan ng Kabiteng nasa timog ng Maynila, ay binubuo
ng 22 bayan; ang mga bayang ito'y pinaghati sa dalawang
bahagi, upang matutugon ng nararapat sa lakad ng
panghihimagsik. Unang bahagi:- Kabite (Pangulong-bayan ng
lalawigan), San Roque, La Caridad, Noveleta, San Francisco de
Malabon, Rosario, Santa Cruz de Malabon, Naic, Ternate,
Maragondon, Magallanes, Bailen, Indang, Alfonso, Mendez
Nuņez at Amadeo. At ang ikalawang bahagi:- Kavite el Viejo
(Kawit), Bacoor, Imus, Perez Dasmariņas, Silang at Carmona.
Sa lalawigang ito ng Kabite,
gaya ng nayulat na, ay nagkaroon ng dalawang
Sangguniang-Lalawigan. Ang isa'y nasa Nobeleta, na kilala sa
pangalang Sangguniang Bayang Magdiwang at ang isa'y sa Kawit
na Sangguniang-Bayang Magdalo.
Maala-ala pa ang
pagkaka-paglagay ng mga pangalang katipunan sa ilang mga
bayan, at bilang katunayan nito'y nagkakilalanan ang maraming
bayan sa pamamag-itan ng mga sagisag o pamagat na ito sa
buong panahon ng Panghihimagsik.
10. Ang mga katipunan sa Kabite ay nagsidalo sa tawag sa
pagpupulong ni G. Andres Bonifacio, ayon sa blg. 7. Dahil sa
pista ni San Bartolome, pintakasi sa bayan ng
Malabon-Tambobong, Maynila, ay nagkaroon ng tatlong araw na
sabong, na kilala sa Pilipinas sa matandang tawag na
"pintakasi". Sa pamamag-itan ng maidadahilang
pakikipag-sabong, ay maraming taga-Kabite ang nakaalis sa
lalawigan at nagsitungo sa bayang nasabi, at pagdating dito'y
pinagsadya ang pook na kinalalagyan ng Kataastaasang Pang-ulo
ng Katipunan. Ipinahayag nito sa kanila ang kapasyahang
pinagtibay ng kapulungan, bagay na ikinapagpakilala nila ng
pagsang-ayon, maliban ang ilang kaanib sa Sangguniang Bayang
Magdalo, na malamig na nagsitanggap sa naturang kapasyahan.
11. —Pagtutol ng mga kaanib sa
Sangguniang-Bayang Magdal. — Pagkaalam ng
dalawang Sangguniang-Lalawigan sa Kabite sa kapasyahang
pinagtibay ng kapulungan, ang mga kaanib sa
Sangguniang-Bayang Magdalo ay nagharap sa Kataas-taasang
Pang-ulo ng Katipunan ng isang mahigpit na pagtutol laban sa
panukala, at sa tutol ay sinabing hindi masasang-ayunan ng
mga tinurang katipunan ang ano mang pagkilos, dahil sa
kawalang lubos ng sandatang magagamit.
12. —Ang kilusan sa Kabite.—
Bago maganap ang pinapanukalang pagsalakay sa bayan ng San
Juan del Monte, ang Kataas-taasang Pang-ulo ng Katipunan ay
nagpasugo sa Lalawigang Kabite, upang ang mga tagaroon ay
magsitugon nang pangatawanan ukol sa nabanggit na pagsalakay,
na naganap noong ika-29 ng Agosto, gaya ng nasabi na. Ang mga
katipunang kaanib sa Sangguniang-Bayang Magdiwang ay
nagsipaghanda nang gabi noong ika-29, upang salakayin ang
himpilan ng mga Guardia Civil kapagdakang makarinig sila ng
putok ng kanyon. Ang mga pinunong katipunan ay nagsipaglamay
magdamag sa pakikimatyag ng anomang alingawngaw o hudyat, at
sa dahilang hanggang sa namimitak na ang araw, ay wala pa rin
naririnig na anomang hudyatang pinagkaisahan, ang ginawa
nila'y paghiwa-hiwalayin na ang kanilang mga kabig matapus
pagbilinang mahigpit na mamalaging nakahanda sa lahat ng
sandali, bilang pag-aantabay sa anomang patalastas. Nang araw
ng Lunes ng umaga, ika-31 ng Agosto, ang Sangguniang-Balangay
ng Bayang Mapagtiis (San Francisco de Malabon), na binubuo
nina GG. Diego Mojica (Katibayan), pang-ulo; Nicolas Portilla
(Mangyari), kalihim; Mariano Trias Closas (Labong), tagausig,
at Artemio Ricarate (Vibora) tagaingat-yaman, ay nagkaisang
paparoonin itong hull sa Sangguniang-Bayang Magdiwang, upang
alamin dito kung ano ang marapat gawin. Pagkaraan ng tatlong
oras, ang inutusan ay nagbalik, at sa dalang balita, ay agad
naligalig ang buong bayan. Ang oras na pinagkaisahang ikilos
ng Sangguniang Magdiwang at ng kinakatawang Ricarte, ay ang
ika-2 ng hapon ng araw ding yaon; anopa't pagdating ng
tinurang oras ay lulusubin ng mga katipunan sa dalawang bayan
ang mga himpilan ng mga Guardia Civil sa kani-kanilang nasabi
nang bayan. Sa pag-itan ng ika-10 at 11 ng umaga noon ding
ika 31 ng Agosto, ang ilang katipunan sa Mapagtiis ay
nagkatipon sa isang karihang kalapit ng pook na kilala ng mga
taga San Francisco de Malabon sa tawag na Pasong Kalabaw; at
sila'y pinangunguluhan ng guro sa paaralan. Pagkaalam ng
kapitan sa bayan na si G. Eugenio Viniegra sa pagkakatipong
ito, ay ipinag-utos kay G. Esteban San Juan, kapitan ng mga
kuadrilyeros noon, upang ipagbawal ang pagtitipong yaon ng
mga tao; ang mga ito'y nagsitanggi at sinabing sila'y
naghihintay ng pagkaing inihahanda sa kanila ng may karihang,
G. Benigno Parot. Sila ay binalaang pasabugin ni San Juan. sa
pamamag-itan ng kanyang mga kawal; ngunit noon din sa halos
isang kisap-mata lamang, ang mga katipuna'y sinugod ang
dalawa at tuloy linusob na ang tribunal ng bayan at nakakuha
sa mga kuadrilyero ng limang eskopeta at ilang sibat.
At noon din ay tinungo ng mga
katipunan ang himpilan ng Guardiya Civil na nalalayo lamang
ng mga 300 metro sa tribunal ng bayan. Ang mga katipunan ay
pinasalubungan ng kagitla-gitlang paputok, pagkat nakuhang
maipinid ang pinto ng himpilan ng mga Guardia Civil, sapagkat
nakarating doon ang tinurang kapitan sa bayan na patakbong
nakasalisi sa nagugulong tao at ipinagbigay-alam sa
pangsamantalang Teniente ng mga sibil, dahil sa ang talagang
pinuno'y nagtungong Nobeleta nang umaga pa, at dito'y
nag-alsa na ang buong bayan. Binalak ng mga katipunan nang
mga sandali ring yaon kung ano ang mabuting paraan, upang
makuha ang himpilan ng mga sibil; ngunit walang nangyari. Sa
pagpupumilit ng mga sumasalakay, sila'y namatayan ng isa, na
nagngangalang Pablo, taga-Naik, at isang nasugatan na
nagngangalang Felicisimo, taga nayon ng Presa, Mapagtiis.
Nang mga ika-5 ng hapon ng tinurang araw, isa sa mga sibil na
walang dalang sandata at nakapaisano na, sapagkat isa siya sa
mga sibil na nagsisuko sa tapat ng tribunal ng Nobeleta, ay
humarap sa guro ng paaralan at siya'y dinala nito sa
lansangan ng himpilan ng mga sibil at pinasigaw mula rito na
tawagin si Cabo Aclan; nang marinig nito at makilala ang
tinig ng kanyang kawal, ay tumanong ng kung ano ang ibig, na
sinagot ng tumawag, sa utos ng guro, na ibig niyang pumasok
sa himpilan, upang maipagbigay-alam sa mga kasama ang
kapalarang sinapit ng kapitan ng linea at ng kasamang
opisyal. Sa huli siya'y tinulutan makapasok na taglay ang mga
bilin ng guro. Ang nangyaring labanan noon ay tumagal
hanggang sa madaling araw ng sumunod na araw (ika 1 ng
Setyembre) na siyang pagsuko ng mga guardiya sibil, bagama't
binayaang makatanan ang pinuno na napatay naman dahil sa
pagtangging sumuko sa isang pangkat ng katipunan sa bayan ng
Rosario.
Ang Sangguniang-Bayang
Magdiwang, na binubuo ng kasalukuyang kapitan munisipal sa
bayan na si G. Mariano Alvarez (Mainam), Pang-ulo; G. Pascual
Alvarez (Bagqong-Buhay), Kalihim; G. Santiago Alvarez (Kidlat
ng Apuy), G. Tianquilino Anquico at ng iba pang di ko na
maalaala ang mga pangalan, kasama ang mga ilang taong-bayang
kaibigan sa tribunal munisipal, pagdating ng oras na takda,
at taglay ang buong kasiglahan at kagalakan sa sandaling
pagkalagot ng tanikala ng pagkaalipin, ay hinati sa ilang
pangkat, at inihalal ng bawat isa nito ang kanyang mga
sariling pinuno. Samantalang idinaraos ang gayong
pagpapangkat-pangkat, ay nagkataong daraan sa tapat ng
tribunal ang tatlong pareha ng guardiya sibil na kasama ang
kanilang pinuno. Sa halip na pansinin nito ang kilusang
nakikita, ay nagpatuloy ng paglakad na patungong-uuwi sa San
Francisco de Malabon, ngunit bahagya pang nakararating sa
pook na pinamamagatang Desboka sa pag-itan ng Nobeleta at San
Francisco de Malabon, ay pinagtangkaan silang harangin ng
isang pangkat na pinangunguluhan ng isang nagngangalang
Hipolito. Pagkapansin sa masamang kilos ng pangkat, ang
ginawa ng opisyal ng mga sibil ay nagbalik sa himpilan ng
Nobeleta, at makailang sandali lamang ay lumabas na kasama na
ang kapitan Robledo at ilan pang kawal at matuling-matuling
nagtuloy sa tribunal ng kabayanan. Gaya ng nasabi na ay
natagpuan nila ang maraming taong nagkakatipon doon; kayat
noon din ay tinakot at pinagbalaan ang lahat ng dalawang
opisyal na magkasama, sa pamamag-itan ng pagbubunot ng
rebolber ng kapitan at ng sable ng teniente; ngunit hindi pa
halos nagagawa ito, ay sinugod na sila ng pikit-mata ni
Bagong-buhay, ni Kidlat ng Apuy at ng isa pang nagngangalang
Tikong, at sa pamamag-itan ng mga ulos at taga, ay napatay
ang dalawang pinuno. Samantalang ito'y nangyayari sa bulwagan
ng tribunal, ang mga katipunan namang nagkukubli sa silong,
ay nagsilabas at dinaluhong ang mga sibil na natatalatag sa
harap ng tribunal, at sa pamamagitan ng yapos at pagsunggab
sa mga paa, ay naagawan sila ng mga sandata nang di man
nagtagal.
Makaraan ang pagbubuno, ang
mga sibil ay pinaghubad ng kasuutan ng mga taong bavan at
inanyayahang magsianib sa paghihimagsik, na tinalima namang
walang alinlangan ng mga sibil na noon di'y naging mga kawal
na ng Katipunan.
Pagkaraan nito, ang mga katipunan ay nagsitungo sa himpilan
ng mga sibil, na nalalayo lamang ng mga dalawang libong metro
mula sa bahay Munisipal; nau-una sa lakad ang mga asa-asawa
ng mga kawal at ilang mga anak-anak nila na hatid ng isa sa
mga guardiyang nabihag. Ang himpilang pinamamahalaan noon ng
Cabong Pilipinong Gojonera, ay hindi man nakapangahas
magpaputok kahit isa at isinuko ang lahat ng sandata, dahil
sa gayong kalungkut-lungkot na pangyayaring napagmalas. Noon
din, ang asawa ng kapitan Robledo at ang anak, ay bihag na
dinala sa bahay ng naging gobernadorsilyong si G. Ariston
Villanueva, na kinatanggapan nila ng lahat ng mabuting
pagtingin at paggalang ng tanang pagsisipaghimagsik.
Ang Sangguniang-Bayang
Magdalo, na binubuo ng hukom pamayapa noo'y si G. Baldomero
Aguinaldo, Pang-ulo, ng kapitan munisipal, G. Emilio
Aguinaldo, na sumasagot sa buong panahon ng panghihimagsik sa
pamagat na Magdalo, salitang hango sa Magdalena na siyang
pintakasi sa Cavite el Viejo (Kawit), ni G. Candido Tirona,
G. Tomas Mascardo, G. Benigno Santi, guro sa paaralang-bayan,
atb. pa. kahima't mahigpit na nagsitutol, gaya ng nabanggit
na sa unahan nito, sa pagkaigaya marahil sa tagumpay na
tinamo ng mga taga Magdiwang, ay nagbangon din sa huli at
pinagpilitang madakip ang isang pareha ng guardiya sibil na
naparaan lamang doon sa pagtungo sa Imus. Ito'y utang din sa
matatapang na sina Tirona at Mascardo na silang nangulo sa
pangkat na humuli sa mga naturang sibil. Nang magbalik si G.
Emilio Aguinaldo, na nang umagang yaon ay nagtungo sa
pangulong-bayan ng lalawigan, upang makipanayam sa Gobernador
tungkol sa isang pangkat ng mga tulisang lumitaw sa nayon ng
bayang kaniyang nasasakop; kayat humingi tuloy ng abuloy na
mga sandata, ay nakipisan kapagkaraka sa mga kabig nina
Tirona at Mascardo, at noon di'y kanilang nilusob ang asyenda
ng mga prayle sa Imus na binabantayan ng ilang kawal na
guardiya sibil, at gayon din naman ang himpilan ng mga ito
roon. Ang asyenda ay dalawang araw na kinubkob, hanggang
nakatakas ang mga nanglalaban sa loob kasama ang lahat ng
naroong mga prayle. Ang himpilan ng mga sibil ay sumuko
namang nagkataon pinapasok ng mga naghihimagsik ang asyenda.
Ang masigla't walang lagot na
sigawan ng madlang: Mabuhay ang Pilipinas!, Mabuhay ang mga
Anak ng Bayan!, dahil sa mga tagumpay na natatamo, hangan sa
mga sandaling yaon, ay umalingawngaw hanggang sa
kasuluk-sulukang pook ng lalawigan; kaya wala pang isang
linggo noon at ang karamihan sa mga bayan, matapus pasuking
ang mga bantay na sibil sa kani-kanilang pook, ay nagsianib
sa Sangguniang-bayang Magdiwang ang iba, at ang iba nama'y sa
Sangguniang-bayang Magdalo. Mula nga noon ay nahulog ang
buong lalawigan ng Kabite sa kapangyarihang naghihimagsik,
maliban ang pangulong-bayan at ang San Roque, La Caridad at
Carmona, saka ang himpilan ng mga kawal na impanteryang
pangdagat sa Binakayan na sakop ng Kabite el Viejo at ang sa
guardiya sibil sa pook ng Carmen (Puting Kahoy) na
nasasakupan ng Silang.
13. —Mga
sandatang ginamit ng Lalawigan. — Ang mga
himpilan ng guardiya sibil na nakuha ng mga naghihimagsik, ay
ang sa Nobeleta, na siyang pangulong-bayan noon ng mga sibil
sa boong lalawigang Kabite, ang sa San Francisco de Malabon,
Buenavista, Kintana, Naik, Polangui, Magallanes, Alfonso,
Silang, Paliparan at Imus, at sa pamamag-itan ng mga baril at
punlong nasamsasn sa mga naturang himpilan at saka sa ginawa
ng mga naghihimagsik na mga lantakang binilibiran ng kawad ng
telegrapo at saka sa mga kampanang tinunaw sa maestransa sa
pamamahala ng insik na binyagang si G. Jose Ignacio Pawa, sa
Imus, at ng isang Pilipinong taga-Maynila, sa San Francisco
de Malabon, ang Lalawigan ay nakapananggol laban sa paglusob
ng mga Kastila mula sa una pang kilusan ng paghihimagsik
hangga noong mga unang araw ng Hunyo ng 1897 na ikinabalik ng
buong lalawigan sa kapangyarihang kastila.
14. Mga bihag na Kastila. —
Lima katao ang nabihag na mga kastila: Fr. Eckavarria
(Agapito Echegoyen), kura sa Amadeo; Fr. Piernavieja, naging
kura, matagal pa bago maghimagsik, sa San Miguel de Mayumo,
Bulakan, na pumatay ng dalawa sa kanyang mga alila; isang
prayleng di nagmimisa kundi tagapangasiwa ng asyenda sa
Buenavista (San Francisco de Malabon); isang kabo ng guardiya
sibil at isang paisanong namuhatan sa Maragundong. Lahat
sila'y matagal na naging bilanggo sa bahay-paaralan ng San
Francisco de Malabon sa ilalim ng pamamahala ng guro, at
pagkatapus ay nalipat sila sa himpilan ng Buenavista at mula
rito'y sa Naik naman at sa kapamahalaan ng tinatawag na
gobernador doong si G. Andres Villanueva. Ang mga bihag na
ito, matapus ang paglilitis na ginanap nina GG. Santos Nocon
(Duhat) at Teodoro Gonzalez, hukom at kalihim, na inilagay ni
G. Andres Bonifacio at ng buong Sangguniang-Bayang Magdiwang,
saka ang guro sa paaralan na siyang gumanap ng
pagka-tagausig, ay pinagbabaril sila sa pag-itan ng Naik at
ng Maragundong nang isa sa mga araw ng unang kalahati ng
Marso, 1897, sa harap at sa pamamahala ng Ktt. Pang-ulo ng
Katipunan, ng ' Ministro de Fomento" ng
Sangguniang-Bayang Magdiwang, G. Emiliano Riego de Dios, at
ng tinurang G. Andres Villanueva. Ilan ang mabibigat na
pagkakasalang laban sa kanila'y pinag-usig, kasama na rito
ang pagkakabitay sa mga paring Burgos, Gomez at Zamora at ang
pagkakabaril kay Dr. Jose Rizal.
15. —Pagbabago sa dalawang Sangguniang-
Lalawigan.— Pagkatapos malinis sa mga
guardiya sibil ang ilang mga bayan, ay nagpulong ang mga
pinuno ng paghihimagsik, at dito'y pinagtibay ang pagtatatag
ng mga Sangguniang-Lalawigan. Ang Sangguniang bayang
Magdiwang ay binuo ng mga sumusunod na ginoo:- G. Mariano
Alvarez, Pangulo; G. Pascual Alvarez, Kalihim Pangkalahatan;
G. Emiliano Riego de Dios, (Magpuri), Kagawad sa
Pagpapaunsad: G. Mariano Trias Closas, Kagawad ng Biyaya at
Katarungan; G. Ariston Villanueva, Kagawad-Digma; G. Diego
Mojica, Kagawad sa Kayamanan; G. Santiago Alvarez,
Pang-ulong-Digma sa buong lupaing sakop ng Magdiwang; G.
Mariano Riego de Dios at mga Heneral ng Brigada.
Ang Sangguniang Lalawigan sa
Kavite Viejo ay itinayo sa gayon ding kaparaanan at bilang sa
mga bumuo nito sina:- G. Baldomero Aguinaldo, Pang-ulo; G.
Candido Tirona, Kalihim-Digma; G. Cayetano Topacio,
Kagawad-Kayamanan; G. Emilio Aguinaldo, Pang-ulong-Digma sa
buong nasasakupan ng Sangguniang Lalawigang Magdalo; G.
Edilberto Evangelista, Teniente Heneral; G. Vito Belarmino at
G. Crispulo Aguinaldo, mga Heneral ng Brigada; G. Tomas
Mascardo, G. Mariano Noriel, G. Pantaleon Garcia, G. Agapito
Bonzon, G. Pio del Pilar, G. Marcelino Aure (Alapap,) mga
koronel, mga komandante at mga kapitan. Pinagkasunduan din sa
tinurang kapulongan ang paggamit ng mga sadyang kasuutan ng
lahat ng mga pinuno ng Panghihimagsik mula sa kataas-taasan
hanggang kababa-babaan. Ang mga sagisag sa gora ng Pang-ulo
ay ganito;
Isang araw na nakapatong sa
puti at may mga sinag na ginto at sa gitna'y isang K na ang
ibig sabihi'y kalayaan, at saka tatlong titik, na A. N. B. na
nagkakahulugang Anak ng Bayan. Sa dalawang magkabilang kamao
ng manggas ay may isa pa ring sagisag na katulad ng huli. Ang
mga Kagawad ay nagtataglay rin ng sagisag na kaparis ng sa
Pang-ulo, subalit wala nga lamang titik na A. N. B. Ang mga
liston sa kamao ng mga Kagawad, gayon din ang K ay
magkakaiba-iba ng kulay, sang-ayon sa Kagawarang kani-kanyang
hawak, at alinsunod dito'y pulang K ang sa Kagawad-Digma na
nakapatong sa puti at pula rin ang mga liston, samantalang
ang sa Pangulcng-IHukbo ay kaparis din ng sa Kagawad-Digma,
na isang araw sa gora at isa pang araw sa kaliwang panig ng
dibdib, at wala sa mga kamao. Ang sagisag ng mga Heneral ng
Brigada, mga Coronel, Komandante at Kapitan ay ang nasasaad
sa mga larawang 2, 4, 5, at 6. (Wala ang mga larawang ito sa
sipi naming pinagkunan.)
Ang mga larawang 3, 4 at 5 na
napapatong sa puti at mga titik na pula pati ng kurus sa
gawing kaliwa ng dibdib, at ang 6 na may tatlong listong pula
at patungang puti, ay ginamit ng mga Kapitan, sa paraan ang
mga naturang liston ay pahalang sa mga kamao. Ang mga sagisag
na ito'y inalis sa Naik, nang pairalin na ang pinagkaishian
sa Kapulungang ginanap sa asyenda ng Teheros (San Francisco
de Malabon) noong isa sa mga unang araw ng Marso ng 1897,
gaya ng mapagkikita sa ulat ding ito, at pinagpapalitan ng
mga iba, na ilang dito'y mapagkikila sa mga larawang
sumusunod; (Wala ring nito sa sipi)
Ang larawang 7 ay para sa
Heneral, ang 8 ay para sa Heneral din, ang 9 para sa
Komandante. Lahat ng galon ay pula may iba lamang kulay ang
patungan, ayon sa pangkat ng hukbong kinabibilangan.
16—Mga bayang
nasasakupan ng bawat isang Sangguniang-Lalawigan. — Ang
mga bayang nasaklaw ng nabagong S. B. Magdiwang ay yaon ding
napapaloob sa unang sonang nasasaad sa ika-3 na talata ng
ulat na ito. Ang mga bayang Amadeo at Mendez Nuņez,
sang-ayon sa kahilingan ng mga kapanig sa S. B. Magdalo at sa
pagkatig ng mga naninirahan sa mga naturang bayan, ay
nangapabilang sa Sangguniang Lalawigan ng Cavite el Viejo.
Ang S. B. Magdiwang ay nakasakop ng lalong maraming bayang
magsasaka ng lalawigan, pagkat nakuha ng S. B. Magdalo ang
mga napapaloob sa ikalawang sona sa talataan ding ika-9, o
kaya'y ang mga bayang Cavite el Viejo, (Kawit), Bakood, Imus,
Perez Dasmarifias, Silang, saka ang dalawang bayang napalipat
sa kanya at sa huli'y ang bayan pa ng Talisay na dating sakop
ng lalawigan Batangan. Nangapabilang din sa Mlagdiwang ilang
buwan lamang noon ang Nasugbu, Tuwi at Look na dating sa
Batangan, at tuloy nginalanan ang Nasugbu, mula noon, ng
Magpuri.
17. —Ang
lakad ng mga Sangguniang Lalawigan.— Ang
dalawang Pamahalaang ito ng Panghihimagsik ay lumakad nang
buong kahusayan sa pamamatnubay ng isang magiting na pag-ibig
sa tinubuang-lupa, nang walang ibang tunguhin kungdi ang
layang ikinalikha ng Katipunan; kung kaya, ang anomang
nagiging kakulangan ng isa, ay napupunan ng isa, at kahit
saang dako magipit ang isa sa pakikilaban, ay patakbong
sinasaklolohan ng isa; ngunit napakapait alalahanin ang
nangyari nang dakong huli, palibhasa, samantalang napapalapit
ang pagtatapus ng taong 1896, ang dalawang Pamahalaang iyan
ay walang abug-abog na nagwalaang-bahala kapwa sa mga
pangangailangan at kapahamakang inaabot ng isa, hanggang sa
sila'y nagtatanimang unti-unti, at lumala nang lumala
hanggang sumapit ang sandaling muntik nang ipagbaka ng nga
magkakabayan din. Ang ganitong inanyo ng dalawang pamahalaang
iyan ng Panghihimagsik ay maliwanag na napagkilala nang
ganapin ang pagpupulong sa Teheros at lalo na nang tanggapin
ang tungkol ng mga nahalal sa pulong na yaong sina GG. Emilio
Aguinaldo, sa pagka-Pang-ulo ng Republika Pilipina; Mariano
Trias Closas, sa pagka-Pangalawang Pang-ulo, at Artemio
Ricarte sa pagka-Kapitan Heneral, na idinaos naman sa
kombento ng Santa Cruz de Malabon noong gabi ng sumunod na
araw sa pagkaganap ng pulong sa Teheros, gaya ng ating
makikita sa ibang bahagi ng ulat na ito.
18. — Mga pagpapabaril.—
Nang kalahatian ng Setyembre ng 1896, ay binaril ang kapitan
munisipal ng Fan Francisco de Malabon, na si G. Eugenio
Viniegra sa utos ng Sangguniang-Lalawigan ng Nobeleta na ang
tumupad ay si G. Santos Nocon, Pang-ulo ng
Sanggunian-Balangay sa naturang bayan. Ilan ang pinagusig na
pagkakasala laban sa naturang kapitan munisipal ng kanyang
mga kaaway namanghihimagsik: Na ang nabanggit na Viniegra ay
masugid na kalaban ng pakikianib sa Katipunan at sa gayo'y
tahas na kaaway ng dakilang layon; na noong ika-31 ng Agosto
ay tinangka niyang ipabaril ang guro sa paaralang bayan,
pagkakasalang sinaksihan ng isang babaing si Binibining
Clotilde Portilla; at saka ang marami niyang mga kamag-anakan
ay hinihimok na huwag makipanig ni makitulong sa mga
naghihimagsik. Sa pagbaril sa kanyang ginanap sa tabi ng
libingan ng bayan, ay kaharap, ang Kagawad ng mga Biyaya at
Katarungan, G. Labong, saka ang paring si G. Manuel
Potenciano Trias, na siyang pinangkumpisalan ng nahatulan. Sa
Imus ay mayroon ding isang binaril sa atas ng
Sangguniang-Bayang Magdalo at ang nahatulang ito'y ang
kapitan ng mga kuwadrilyero sa bayang iyon na kilala sa tawag
na kapitang Poro; ito'y hindi namatay sa punlong tumama sa
kanya, kundi nasugatan lamang ng malubha sa itaas ng baywang,
gawa ng naturang punlo, na pumasok sa likod at lumabas sa may
tagilirang kanan. Tulad din sa nauna, ito'y pinag-usig sa
pagkakasalang siya'y kaaway ng Katipunan, at dahil pa sa
pagtulong niya sa mga kalabang nagsanggalang ng pangatawanan
sa bahay-asyenda ng mga prayle sa Imus. Ang ginanap na
kahatulang ito sa mga taong litaw sa mga bayang nasabi na, ay
ikinasugpong lubos, sa loob ng Pamahalaang Naghihimagsik, ng
mga pagnanakawan at katampalasanang napakalimit mangyari sa
lalawigan yaon sa ilalim ng Pamahalaang Kastila.
19. Ang mga kurang
prayle at ang mga asendero. — Samantalang
ang mga katipunan ng dalawang Sangguniang-Lalawigan, ay
nagsisilusob sa mga himpilan ng mga guardiya sibil na di pa
nagsisisuko, gaya ng sa Buenavista (S F. de Malabon), at iba
pang maraming nagsisipagtanggol sa mga bayang nasabi, laban
sa mga abuloy na kawal kastilang nagsisilusot sa iba't ibang
dako, paris ng nagbuhat sa Kintana (Santa Cruz de Malabon),
na binaka ng mga kabig ng Mapagtiis sa pook ng Pasong Malaki,
kalapit ng S. F. de Malabon at Sta. Cruz, na ikinapatay sa
sarhento ng mga kawal kastila; at samantalang ang pulutong ng
tenyente ng guardiya sibil ng Naik ay kinabaka mula sa
Rosario hangang Nobeleta, na ikinapatay dito sa huli sa
pinuno at ilan sa kanyang mga kawal; samantalang ang pangkat
ng impanteryang-pangdagat na nagbuhat sa Kabite, ay
kinakalaban ng mga kawal ng Panghihimagsik mula naman sa
himpilang sibil sa Nobeleta, na nakuha ng mga katipunan ng
sinundang araw lamang, pangkat na matapus mapaurong ay
kinasamsaman pa ng ilang mnga baril na mauser, bagay na
lubhang ikinagalak ng mga naghihimagsik, sa dahilang noon pa
lamang sila nakakita ng gayon yaring baril; at sa huli'y,
samangtalang ang kagulat-gulat na pangkat ng komandante
Aguirre, na galing Maynila at sa mabilis na pagkakapaglagos
sa mga bayang Palanyag at Las Pinias, ay nakuhang walang
laban ang Bakood, kayat matuling nakapagpatuloy noon din sa
Imus, ay kinakalaban ng boong higpit ng mga katipunang
nahihimpil sa bahay-asyenda na pinangunguluhan ni G Emilio
Aguinaldo, at ang naturang Aguirre, ay di lamang napaurong
kungdi hinabol pa ng mga naghihimagsik hanggang sa tulay ng
Las Piņas, at sa tabi ng tulay na ito kinakitaan ng maraming
bangkay ng matatanda, bata, babai, lalaki; - samantalang -
ang lahat ng ito'y nangyayari, - aking inuulit, - bukod pa
ang ilang maliliit na bagay sa mga bayan-bayan,- sina GG.
Francisco Valencia naman, kapitan munisipal ng Santa Cruz de
Malabon, Jose del Rosario, at ang kapatid nitong Valeriano
del Rosario, parmaseutiko at butikaryo sa bayan ng Rosario,
Juan Cailles, guro sa paaralang nayon ng Amaya (Sta. Cruz de
Malabon), Cesareo Nazareno, naging gobernadorsilyo ng Naik,
at iba pa, ay nagsisigawa ng mga paraan, upang matulungan sa
pag-alis sa lalawigan ang mga kura paroko, kasama ng mga
prayleng tagapangasiwa ng mga asyenda, gayon din ng sa Santa
Cruz at Teheros na si Fr. Torcuato Palomo. Ang mga tinurang
prayle'y nagsilulan sa isang bangka na sinamahan pa ng mga
Pilipinong nasabi, upang magsipagtungong Korehidor. Ngunit
dahil mandin sa pagkaalala sa kanilang mga anak na maiiwan, o
kaya nama'y dahil sa utos ng kanilang mga among na prayleng
kasama, ay nagsitalon sa tubig, upang makapagbalik ng langoy
ang mga Pilipinong nasabi na, pagkat malayo na rin ang
nararating ng kanilang bangkang sinasakyan; at salamat sa
kadiliman ng gabi, at sa pag-uulan, palibhasay Setyembre
noon, ay nangakaowi rin sila sa kani-kanilang bahay na di
namalayan ng madla; gayon ma'y napagtalastas din ng mga
naghihimagsik ang nangyari; kung kaya ang mga yao'y
kinabigatan ng dugo, matangi si Cailles na natutong manuyo at
nakapagtamo naman ng pagtingin nina GG. Mariano Alvarez at
Santiago Alvarez, na silang tumanggap sa kanya sa sinapupunan
ng Katipunan at siya'y inihalal tuloy na Koronel ng hukbong
naghihimagsik, tungkulin na inalis sa kanya ng Kagawad-Digma
na si G. Ariston Villanueva, pagkatapus ng pagsalakay sa
bayan ng Liyang, Patangan, dahil sa di tumpak na ginawi ng
Koronel sa labanang yaon, at dahil pa sa pagkatuklas sa
kanyang kamay ng maraming ari-arian ng mga prayleng asendero
na ayaw niyang ibigay sa pamamahala ng Sangguniang Lalawigan
ng Nobeleta. Si Cailles pagkatapus ay napapisan din sa hukbo
ng Kapitan Heneral ng Pamahalaan ng Magdalo, na si G. Emilio
Aguinaldo, at siya niyang pinagpahayagan ng mga pangyayaring
tiwali sa katotohanang nasasaad sa ulat na ito, bagay na
kapinsa-pinsala sa kapurihan ng mga nagligtas sa kanya, sa
kapootan ng mga taong-bayan laban sa buktot na kagagawan ng
rin ng Cailles. Si G. Julian Lopez at iba pang taga-Naik ay
gumawa rin ng gayong pagtulong sa mga prayle, katulad ng
ginawa nina Cailles na pagkakalinga sa tiga kaaway ng bayang
Pilipino, at nagbalatkayo sila, ng kasuutang banal na banal.